Ұсыныстарыңызға, сұрақтарыңызға және пікірлеріңізге риза боламыз.
Біздің жаңалықтарға жазылыңыз
Таласбек Әсемқұловтың әдебиет әлемі қалай құрылған
Зира Наурызбаеваның күйші, жазушы, музыка, тарих және этнография зерттеушісі, әдебиет және музыка сыншысы, аудармашы, ХХ ғасырдың маңызды оқиғалары мен тұлғалары көрініс тапқан домбыра жасаудың шебері Таласбек Әсемқұловтың (1955-2014) өмірі мен шығармашылығы туралы курсы.
аудио
Steppe Space / Art Collider / Таласбек Әсемқұловтың әдебиет әлемі қалай құрылған
Дәріс транскрипттері
64 жастағы қария жаңа туған жиенін анасынан ажыратып алып кетеді. Бұл 1955 жылы болған оқиға еді. Қарттың ересек ұлы мен одан туған немерелері бар. Оның әйелі құрсақ көтермеген, перзент сүюді қаламайтын. Соған қарамастан қарт атына мініп, көрші ауылға келіп, туғанына небәрі 2 күн болған шақалақты алып кетеді. Нәрестенің күтімінен хабарсыз қарт жол бойы балаға сиыр сүтін беріп, оны өлтіріп ала жаздайды. Қария күні бойы егістікте мираб (сушы) болып еңбек ететін, ал жұбайы балаға қарағысы жоқ, нәресте күн ұзағына бесікте байлаулы жататын. Қария бауырына басқан жиеніне сүт ана іздеп, табады. Мейірбан әйел сәбиге бірден иісе де, жиі келе алмайтын. Өйткені ауылдан алыс фермада тұрады әрі өзі көп балалы. Күніне екі рет келіп, нәрестені емізіп, шомылдырып, сылап-сипап кететін. Алғашқы екі жұма бойы сәби уанбағанымен, күндізгі мезгілде өзіне жан иесі жоламайтынын түсініп, жылауын қойды. Жылдар жылжып, ол есейгенде, сүт анасы өзін емізіп отырып салғандағы әндері жадында жаңғырып, ыңылдап айтып жүретін. Дүниеден өтерінде қария он жеті жастағы жиеніне шерін тарқатып, анасынан айырып, балалығын бұзғаны үшін кешірім сұрайды. Таласбек Әсемқұловтың "Талтүс" − өмірбаяндық романының прототипі болған бас кейіпкер, жазушының атасы Жүнісбай Стамбаев (1891-1973) жиеніне былай дейді: «Сені анаңның емшегінен айырып бауырыма басқанда, өнерімді ғана ойлап едім. Күн төбеден ауды. Ешкім мені іздеп келмеді. Өнерлі едің ғой деп елеп-ескерген ешкімді көре қойғам жоқ. Ойға қалдым. Жасым болса келді. Шәкірт жоқ. Өнерімді ұстап қалатын бір адам табылмады. Енді не істеймін. Жатсам-тұрсам ойлағаным осы қайғы. Ауылдың өнерлі-ау деген балаларын баулып көрдім. Ештеңе шықпады. Міне, сені анаңнан тартқандай қылып алып кеткенде, асылық айтты деме, мені Құдайдың өзі жетелеген сияқты. Білем, өміріңді өксіттім. Кеш мені, қарағым». Жүнісбай ақсақалдың ұстаздарынан үйреніп, жиеніне дарытып, мұртын бұзбай сақтап қалғысы келген дүниесі – қазақтың домбыра шерту өнері еді. Бұл өнер кеңес заманында гүлденіп-ақ тұрғандай көрінетін, жеке домбырашылар да, оркестрлер де ұдайы радиодан, теледидар мен сахналардан түспейтін. Домбыра ойнау пәні қаптаған музыкалық мектептерде, училищелерде, Құрманғазы атындағы консерваторияда оқытылып жатты. Құрманғазы атындағы Академиялық қазақ халық аспаптары оркестрінің әлем бойынша аралайтын гастрольдік сапарлары да табысты болатын. Сонда, Жүнісбай қарияны толғандырған қандай шер еді? Оны түсіну үшін кәрі тарихқа жүгінген абзал. *** Қазақтар – Ұлы Даланың жауынгер атты-көшпенді өркениетінің мұрагерлері – музыка мен поэзияны кие тұтты, сол ұлы өнерін ұстаздан шәкіртке мұра етіп қалдыра білді. Әдепкі шежіреден бөлек, Шыңғысхан заманына, одан әрмен мыңжылдықтар тұңғиығына жетелейтін рухани сабақтастықтың шежірелері де бар еді. Күй – қысқа ғана, әрі кетсе төрт минутқа созылатын аспаптық пьеса. «Күй» сөзі этимологиялық жағынан «көк» - «аспан, биіктік, қасиет» сөзімен пара-пар. Қазақтар «күй – Тәңірдің күбірі» дейді, ал күйшіні сол сыбырды ести алатын, қарапайым пенделерге жеткізуші, ерекше нысаналы жан деп бағалайды. ХХ ғасырда қолдан жасалған ашаршылық, одан туындаған мәжбүрлі қоныс аудару, көтерілістерді аяусыз басып-жаныштау, қуғын-сүргін, соғыстың кесірінен қазақтардың тоз-тозы шығып, саны әбден сиреп қалды. Халықпен бірге дәстүрлі өнердің де құр сүлдері қалды. Тіпті, сазгерлер мен ақындар жат идеологияны насихаттаушылар ретінде биліктен тепкі көрді. 1934 ж. Алматыда қазақ музыкасын сақтап, уақыт ағымына сай жаңғыртуға талпынған бір топ жас музыканттар домбыра оркестрін ұйымдастырады, кейінірек ол Құрманғазы атындағы оркестрге айналды. Бұл оркестрге халықтың ғана ықыласы ауып қоймай, Сталин концепциясына сай «формасы бойынша ұлттық, мазмұны бойынша социалистік» өнердің сәтті жүзеге асуы ретінде билік тарапынан да оң баға алды. Назар аударатын нәрсе: қазақ өнері мен әдебиетінің Мәскеудегі онкүндік фестивалінің алғашқы декадасы 1936 жылы өтті, бұл – қазақтар ашаршылықтың қасіретінен әлі айыға қоймаған кез. Кеңестік идеология жаңа билік тұсында одақтағы ұлттардың өркендеп жатқанын көрсеткісі келді. Көп ұзамай, қазақ халық аспаптарының өзге де оркестрлері құрыла бастады. Музыкалық білім берудің мемлекеттік жүйесі оркестрлер үшін музыканттар дайындауды қолға алды, уақыт өте келе халық өнері музыканттарын даярлайтын арнайы халық аспаптары факультеттері ашылды. Әлбетте, мұның бәрі құптарлық істей көрінер, кеңес мемлекеті қазақ музыкасын қолдап, жүйелеп, дамуына даңғыл жол ашқандай болды... Алайда, биліктің бір бармағы бүгулі еді. *** «Құрманғазы» атындағы оркестр ХІХ ғасырдың соңында құрылған «Андреев» атындағы оркестрдің үлгісіне негізделген. Әуелде балалайка әуесқой ойнаушылардың Үйірмесі болған осы оркестрге, кейінірек Императорлық Ұлы орыс оркестріне гусли, балалайка, домра сияқты модификацияланған орыс халық аспаптары симфониялық оркестр қағидасымен біріктірілді. Бірақ ғасырлар бойы орыс дәстүрлі музыкасын православие шіркеуі пұтқа табынушылықтың белгісі ретінде қудалап, жоюға тырысқан. Бір кездері оның деңгейі қандай болғанын бағамдау қиын, десе де ХІХ ғасырда Ресейде екі бөлек институт болды: Еуропадан жеткен жоғары классика, бұл музыка ақсүйектердің «қамқорлығына» бөленді, ал фольклор – шаруалар мен қалалықтардың еншісінде қалды. Бұл екі музыка үлгісінің арасындағы алшақтықтың үлкен болғаны соншалық, үйірме жетекшісі балалайкаға деген махаббаты үшін ағайындары мен достарының тарапынан үнемі мазаққа ұшырап жүретін. Айтпақшы, бұл аспап Ресейде тек 17 ғасырдың соңында пайда болды және модификацияға дейін дөңгелек шанақты еді. Федор Шаляпин оркестрдің концертінен кейін Андреевке: «сіз «жетімек балалайканы» мейірімді де жылы жүрегіңізге бастыңыз», - деген екен. Оркестрдің ықпалымен балалайка сауатты халық арасында кең танылып қана қоймай, бұл аспапта ойнай білу әскерлерге де міндеттелді. Андреев оркестрі ұлтты қалыптастырудың құралы болды: еуропаша білім алған музыканттар байырғы дәстүрдің жұрнағын құрап, бұрын-соңды болмаған дүние құрастырды. Бірнеше халық әні мен қарабайыр әуендерінен өзге жеке репертуары болмағандықтан, оркестр негізінен Андреевтің өз шығармаларын, еуропалық және еуропалық үлгідегі орыс классикалық шығармаларын, сонымен бірге қалалық фольклор туындыларын орындап жүрді. Ал қазақ музыкасындағы ахуал мүлде басқа еді: екінің бірі ән айтып, үшеудің бірі домбыра тартатын жалпы қоғамдық жоғары музыкалық деңгейді былай қойғанда, ежелден қалыптасқан кәсіби мектептер, бар ғұмырын музыкалық орындаудың қыр-сырын меңгеруге арнап, өз жадынан шығармалар тудырған сазгерлермен бірге сарқылмас репертуар да бар болатын: ХХ ғасырдағы бүкіл нәубеттен соң «Қазақтың мың күйі» (2010) CD-альбомы еш қиындықсыз жинақталды, аталған мыңдыққа енбей қалған қаншама шығарма бар. Қысқасын айтқанда, фольклордан өзге қазақтың қоржынында өзіндік біртума классика мен дәстүрлі кәсіби өнерінің болғаны хақ. Домбыра оркестрі Андреев оркестріне еліктей отырып, қазақ музыкасын фольклор, халық музыкасы ретінде насихаттады, яғни бұл еуропалық классикалық, кәсіби музыкаға қарағанда деңгейі төмен өнер ретінде көрінетін. Қазақ аспаптары оркестрге лайықталып, қайта жасалды, әсіресе қобыз аспабы түбегейлі өзгерді. Оркестрдің өмірге келуінің саяси астары туралы Ахмет Жұбановтың «Ғасырлар пернесі» кітабындағы мына сөздері айғақтайды: «Республиканың халық ағарту комиссариаты алқасындағылар домбыраның үніне таң-тамаша болды. Әсіресе, кезінде домбыраны жетілдіру тұрмақ, "феодалдық өмір салтының идеологиялық қаруы" ретінде феодализммен бірге жойылуы тиіс деп санап, біздің идеямызды мазақ қылған Халық комиссариатының қызметкерлері тоқтамай шапалақ ұрды». Оркестр қазақ музыкасының өзіне тән болмысы мен табиғатын елемей, түбегейлі өзгертті. Домбыра оркестрге лайықталып, техникалық жағынан да, мазмұндық жағынан да қарабайырланды. Бір ғана мысал: айталық, қазақтың дәстүрлі музыкасында микро ырғақтың ¼, 1/8, 1/16 ноталары тән болды. Домбыраның пернелері бір-бірінен тәуелсіз, күйдің нақты ыңғайына сай жылжитын, яғни әрбір күйдің өзіне тән пернелік жүйесі болды. Оркестр мұның бәрінен бас тартты. Сондықтан, Таласбек 1970-1980 жылдары қазақ музыкасындағы микроырғақ туралы сөз қозғағанда, бұл бір бос қияли, далбаса әңгіме ретінде қабылданды. Енді ғана оның пікірін кеңестік музыкалық білім ықпалына ұшырамаған Қытайдың ШҰАР аймағындағы музыкаға байланысты жасалған экспедициялардың жазбалары растап отыр. Сол сияқты метроритм, домбыра тарту бір ізге келіп, жеңіл қалыпқа түсті. Мазмұны да жеңілдеп, қысқартылды. Оркестр көбіне орыс және Еуропа классикасын, кеңес музыкасын орындады. Қазақ музыкасынан Құрманғазы мен сол мектепке тән бірнеше күйшінің шығармасы ғана тартылатын еді. Географиялық жағынан қарасақ, олар Бөкей ордасына жатады. Оның үстіне, басқа күйшілердің, мысалы Дәулеткерейдің бірқатар туындыларын Құрманғазыныкы деп берген. Неліктен дәл соған таңған? Себебі, бай-шонжарларға қарсы күреске толы болған Құрманғазының өмірі кеңестік идеологияға лайықты образ қалыптастыруға мүмкіндік берді. Айталық, оның "Лаушке" деген күйі бар. Бұл күй жұмысшы-революционер Лавочкинге арналған деп насихатталды, Лавочкин мен Құрманғазы түрмеде достасқан-мыс. Ал шындығында, бұл күй Құрманғазымен сыйласып, арасында қолдау көрсеткен орыс көпесіне арналған еді. Екінші себеп - оркестрмен орындауға сұранып тұрған Құрманғазы күйлеріне тән күшті тегеурін болатын. Оркестр репертуарында өзге күй мектептері мен аймақтардың шығармалары болмағандықтан, ондай күйлер ресми музыкалық білімде де насихатталмады. Қазақ музыканттары мұндайға неліктен көнген? Жауабы қарапайым – олар бүкіл қазақ халқымен бірге ашаршылық пен қуғын-сүргінді бастан кешті. Мысалы, ұлы Дина Нұрпейісова Алматыға 73 жасында келген. Революцияға дейін ол жәрмеңкелерде өнер көрсеткен, өнеріне тәнті болған халық небір жақұт, білезік-жүзік, бума-бума ақша лақтыратын болған. Ал ашаршылық жылдарында немерелерінің өмірін сақтап, жан бағу үшін сөк жинаған. Нәубет жылдары жәрмеңкелерде өнерпаздың аяқ жағына ашқұрсақ тыңдармандары бір үзім нан немесе құрт қойып кететін. Әлбетте, Дина күйші бұрынғы заманның келмеске кеткенін, Дәулеткерей мен Құрманғазыдан, өзіне дейінгі күйшілерден мұраға қалған дәстүрді сақтаудың жалғыз амалы – Алматыға аттанып, оркестрмен бірге өнер көрсету екендігін барыншы ұғынды. Қуғын-сүргін оркестрде де жиі болып тұратын. Қазір біздер Ахмет Жұбановты сол оркестрдің негізін қалаушы музыкант ретінде танимыз. Расында оркестрді бірнеше адам құрды: бірі Дәулеткерейдің тумасы - Махамбет Бөкейханов (1928 жылы үш жылға жер аударылып, 1937 жылы атылған) болса, енді бірі – әйгілі әнші Мұхиттың тумасы - Қамбар Медетов еді. Ахмет Жұбанов та қуғынды көрді, ағасы, қазақтың тұңғыш кәсіби лингвисі Құдайберген Жұбанов 1938 жылы атылды. Бұл нәубеттің бәрін көзбен көрген музыканттардың көнгеннен басқа амалы да жоқ еді. Оркестрде кейін өнер көрсеткен музыканттар ресми түрде музыкалық білім ала бастады. Оларды фольклор орындайтын народники - халық музыканттар - деп атау қалыптасты. Білім беруде негізгі басымдық еуропа және орыс шығармаларын орындауға берілді, консерватория түлегінің репертуарында 20-30 күй болса, шын күйшінің қоржынында 200-300 күй бар болатын. Бірақ, мәселе күйдің санында емес. Халық музыкасы - фольклор - мен дәстүрлі музыканың арасында түбегейлі айырмашылық бар, себебі «дәстүр» сөзінің өзі белгілі бір терең ілімді берумен ұштасып жатыр. Қазақ күйшілері музыкалық ілімді келесі буынға аманаттап қалдыруға бар өмірін арнайтын болған. Бірақ кеңес идеологиясында революцияға дейінгі күйшілерді самородок - туабітті талант ретінде қабылдау қалыптасқан, яғни адам кездейсоқ дарынды болып туып, қой бағып жүріп-ақ, аспапта ойнауды біртіндеп өзі үйреніп алған дегенге саяды. Ұлы музыканттардан қалған мұра фольклорға айналса, кеңес композиторлары оны шикізат ретінде пайдаланды. Мысалы, 1933 жылы Қазақстанға «орталықтан» іс-сапарға жіберілген композитор Евгений Брусиловский алғашқы қазақ операларының авторы саналады. Оның алғашқы операсы «Қыз Жібек» 1934 жылы жазылды, бұл қазақ әндерінен құралған: мәселен, Қыз Жібектің ариясы қуғынға ұшыраған Үкілі Ыбырайдың "Гәкку" әні болатын. Е.Брусиловский қазақ өлеңдерінің мән-мағынасын жете түсінбегендіктен, және қазақта қандай әндер бар екенін жете білмегендіктен, оның қасында опера орындаушыларына айналған дәстүрлі әншілер отыратын, олар қай эпизодта қай әнді қолдануға болатындығын айтып, кеңес беретін. Әділдік үшін композитор өз еңбектерінде өзі таныған, қуғындалған қазақ музыканттарына алғыс білдіріп, құрмет көрсеткенін айта кету керек. Өңірлерде қалып қойған музыканттардың мәртебесі «халық әншілерінен» де төмен болды. Қуғын-сүргіннен, аштық пен соғыстан аман қалған олар тек жақын айналасына өнерін паш ете алатын, сахнаға шыққан күнде де олардыкі жай әуесқой өнерпаздық саналатын. Бірақ өнерін өмірлік азық етіп, шәкірт тәрбиелеуге еш хақылары да болмады. Мұндай өнерпаздар міндетті түрде «социалистік халық шаруашылығында» тынбай еңбек етуге тиісті болды, олай болмаса, жатыпішер атанып, қылмыстық жазаға ұшырайтын. Осыдан бастап олар билік пен тыңдарман қауым үшін кәсіби музыканттар, белгілі бір мектептің ізбасарлары емес, бос уақытта фольклорға қызығатын шопандар, колхозшылар, егіншілер, есепшілер мен агрономдар санатына өтті. Қазақ этномузыкасында «ауызша кәсіби өнер» термині тек 1970 жылдары, яғни қырық жылдан кейін пайда болды. Десе де мемлекет пен атқамінерлер үшін домбырашылар, қобызшылар, қазақ әншілері әлі де «халық орындаушылары» саналып, еуропалық классиканың майталмандарының жанында жай ғана екінші сортты өнерпаздар болып қала берді. 2013 жылы Қазақстанда «Классика» радиосы ашылғанда, радионың негізін қалаушы Раушан Жұманиязова дәстүрлі қазақ музыкасы туралы қаузайтын біздің «Тылсым перне» хабарының эфирге шығуы қажет екенін басшылық алдында ұзақ дәлелдеуіне тура келді. Қазақ «халық» музыкасының классикаға қандай қатысы бар екені телерадио шенеуніктерінің ақылына сыймайтын. Отаршыл озбыр қағидалардың қуаты қайта қоймаған. Бұл жараларды жазуға болар, бірақ қазақ музыкасы терең білікті тыңдарманынан айрылды. Т.Әсемқұлов бір сұхбатында: «Кезінде оркестр дирижерлері Құрманғазы күйлерінің динамикасын, құдіретін танытамыз деп күйдің шабысын тездетіп жіберді. Бұл екпін қала берді жеке орындаушылықта да көрініс тапты. Домбырашылар күйді екпіндетіп, тез орындауға көшті. Кейін келе, домбыраның құлағында аса шапшаң ойнау шеберлік санала бастады. Байқағанымыздай, бұның бәрі бос шатыс пен адасу. Орындаудың осы жаңа стилі орындаушыға да жаңа техникалық қиындықтар туғызды. Күй тым екпінді шапшаң орындалса, ырғақтық суреті, тіпті бүкіл әуені құмға сіңген судай жоғалады», - деген еді. Таласбек бұл құбылыстың мәнін «сені сүйемін» деген сөздің орнына «снсмн» деп айтқанмен бірдей деп түсіндіретін. Күй орындау екпіні 2-3 есе, Динаның жазбаларымен салыстырғанда тіпті 4 есе артып кеткен. Таласбек мұндай домбырашыларды кезінде "пулеметшілер" деп атап, домбырада ойнағанын «қоянның қоптыруы» дей салатын. Қазір қазақ музыкасының тілін түсінбейтін көрермен осындай «пулеметшілерді» қуана қарсы алады. Дыбыс идеалы өзгеріп, микроырғақ фальш ретінде қабылдана бастады. «Тыңдаушының қабылдауы дөрекіленіп, естір құлақ қалған жоқ, тек жарқ-жұрқ еткен, тым «жарқын» шығармаларға ден қоятын болды». Жоғары бағаға ие болған, көпшілік қазақ музыкасы осы екен деп қабылдайтын, Бөкей ордасының күй мектебі Дәулеткерей, Құрманғазы, Дина) кеңес заманында осындай алмағайып күй кешті. Бірақ «қазақтың аспаптық музыкасында» екі үлкен мектеп бар: бірі – «төкпе» стилі («төгу» сөзінен шыққан, ойнаудың білектік техникасы − З.Н.), екіншісі – «шертпе» стилі («шерту» сөзінен шыққан, саусақ техникасы, фингер стайл − З.Н.). Бұл терминдер шартты түрде қолданылды. Қариялар «төкпе» күйлерді – «ала байрақ» күйлер деп атаған, яғни бұл жауынгерлік музыка, әскери таптың музыкасы. «Шертпе» күйлерді «нақысты күйлер» деп атаған. Төкпе күйі Батыс Қазақстанда, ішінара Иран, Ауғанстан, Түркіменстан, Ресей, Өзбекстан және Түркиядағы диаспораларда таралған. «Шертпе» стилі Орталық, Шығыс, Оңтүстік (Жетісу) және Солтүстік Қазақстанды, яғни Орынбордан Сырдария жағалауына дейінгі аумақты қамтиды... Батыс мектебінің «төкпе күй» термині де шартты атау. Батыс мектебінің боямы біркелкі емес. Онда бір-біріне ұқсамайтын, бірін-бірі қайталамайтын мектептер өте көп». Мысалы, Маңғыстау мектебі Бөкей мектебіне мүлдем ұқсамайды. Арал я Қазанғап мектебі де солай. Музыкалық білімі бар заманауи күйші «Қазанғапты орындағанда, Қазанғапты емес, Құрманғазыны естисіз». Түпнұсқа жоқ. Таласбек былай деп таразылайды: «Аутентикалық орындау, түпнұсқа – бұл күйді жай ғана домбырада ойнау дегенді білдірмейді. Бұл белгілі бір дәстүрлі мектептің техникасын, оның қалыптасу, даму заңдылықтарын, аталған мектептің хас шеберлерінің жеке стилін, олардың шығармашылық ойлау логикасын білу сынды дүниелермен тығыз байланысты... Мен Қазанғапты түрлендіріп орындағандарды көп тыңдадым, бірақ ешқайсысын ұнатпадым. Өйткені олардың бәрі Қазанғап күйлеріне өз «шығармашылығын» қосқысы келіп тұрады, мектептің орындау қағидаларынан алыстап кетеді. Қазіргі шапшаң ойнау техникасы осы түрлендіруге кері әсерін тигізіп отыр. С.Балмағамбетов Қазанғап күйінің құпиясын ашты, енді біз Қазанғаптың күйі – тынық музыка, сілтеп салып, екпіндете жөнелетін музыка емес екендігін білдік. Осынау тынық музыкада болмыстың алапат метафизикалық құпиясы жасырын жатыр. Мұнда Құрманғазының күйлеріне тән күш-қуат, зор екпіннің қажеті жоқ, ол орынсыз болар еді. Заманауи күйші күйдің орындау екпінін он жерден төмендетіп бақса да, ештеңе шықпайды, өйткені Қазанғаптың күйіне тән емес жоғары қарқын орындауда жасырын болса да сезіліп тұрады». Таласбек оркестрге қарсы болған жоқ, оркестр Құрманғазы күйлеріне тән арын мен қарқынды беретінін, Дәулеткерей мен Сүгірдің кейбір күйлерінің болмысы ансамбльдің орындауында жақсы ашылатынын айтты, бірақ оркестр абсолютке айналмауы тиіс, музыканттарды әуелі жеке орындаушы ретінде қалыптастырып, өңірлік мектептерді сақтап, олардың сантүрлі қырларын дамыту қажеттігін ескертті. Таласбектің өзі Шығыс және Орталық Қазақстанның шертпе күй мектебінің өкілі. Бұл дәстүр 13 ғасырдан, қолбасшы және күйші Кетбұғыдан, тіпті одан әріден бастау алады. Кеңес дәуірінде бұл мектептің басына бұлт төнді: оркестрлердің репертуарына және оқу бағдарламасына Тәттімбеттің 2-3 күйі мен Тоқаның 1 күйі ғана енді. Мұның себебі - Құрманғазы атындағы оркестрдің негізін қалаушылар Батыс Қазақстанның тумалары болғандықтан өзге мектептерді жақсы білмегендіктен ғана емес, басты себеп – идеологияда еді. Аталған мектептің негізгі өкілдерінің бірі - Байжігіт Абылай ханның орда күйшісі болса, Тәттімбет – ақсүйек әулеттен шыққан, болыс, патша заманында жүзбасы болған. Әңгіменің басында сөз болған Таласбектің атасы Жүнісбай Стамбаев та ауқатты бидің ұлы еді. Әкесінің байлағының арқасында бала кезі мен жас шағында бар уақытын емін-еркін музыкаға арнайды. Негізгі ұстаздары – күйшілер Бодау, Қызай, Иләпі екен. Жүнісбайдың әкесі кедей де болса атағы шыққан сол күйшілерді ауылына отбасы, туған-туысымен қоса шақырады екен. Ауқатты әкесінің арқасында Жүнісбай ел аралап, оқу оқып, өнер көрсетіп, жарыстарға да барып қайтқан. Бидің ұлы жаңа күй үйрену үшін құлынды биені де сыйға тартып жүре беретін болған. Жүнісбай Кеңес өкіметіне қарсы қарулы қақтығыстарға қатысып, Алашорда милициясының құрамында болған деген болжам бар. 1920 жылдардың басында тұтқындалып, 23 жыл Лагерьлер Бас басқармасында (ГУЛАГ) жазасын өтеген. Кейіннен он жыл бойы Мемлекеттік саяси басқарманың (ГПУ) бақылауында болыпты. 1950 жылдары ол өз репертуарындағы үш жүзге жуық күйді радио яки ғылым академиясының мұрағатына жазу үшін Алматыға екі рет сапар шеккен. Бірақ оны қабылдамаған екен. Күштеп ұжымдастыруға дейін, 1920 жылдары Жүнісбай атамызға қандай айып тағылғанын білгім келіп еді, өкінішке қарай мұрағаттағы іздеу жұмыстары әлі де нәтижесіз қалып отыр. Міне, дәл осындай тағдыр иесі өзінің ұстаздары бойына сіңірген қазыналы өнерді аманаттап кету үшін 1955 жылы жиенін бауырына басады. Десе де өлерінің алдында шәкіртіне консерваторияда оқуға, музыкамен нәпақасын табуға тыйым салған. Себебі өзі радиодан көп тыңдайтын ресми «қазақ халық музыкасының» сықпыты қандай екенін жақсы танып-білген жан еді. Жиенінің өзі ұстанған дәстүрді таза да саф күйінде сақтағанын қалады. Таласбек Байжігіт мұрасын сақтай алды, атасынан кейінгі жалғыз орындаушысы да өзі болды. Он жеті жасында Бүкілодақтық "Мелодия" студиясынан Байжігіттің күйлері жазылған жеке дискін шығарды. Консерватория ректоры, композитор Еркеғали Рахмадиев Байжігіттің тікелей сегізінші ұрпағы екен, ол Таласбекке емтихансыз оқуға қабылдау туралы ұсыныс та тастапты. Бұл кезді Таласбек былай деп еске алады: «Қатты қызықтым... Консерваторияны бітірген домбырашы Жарқын ағамен (Шәкәрім) ақылдастым. Ол: «Барма, Талас. Болмысыңнан айырады, күл-паршаңды шығарады. Өнеріңнен айрыласың, өзіңді жоғалтасың. Сені музыкалық роботқа айналдырып жібереді» деді. Кейінірек, консерваторияда жұмыс істегенімде дәстүрлі ортада әбден жетіліп-піскен домбырашы-студенттерге, әсіресе Маңғыстаудан келгендерді дәл солай бұзғандарын көзіммен көрдім. Көбінің сағын сындырды, біразы оқуын тастап кетті», деп еске алатын. Таласбек екі жыл мединститутта оқыды, сосын әскерге кетті. Әскерден келген соң ауылда комсомол жастардың қой шаруашылығы бригадасында жұмыс істеді, ҚазПИ-ге филологияға түсті, ауыз әдебиеті мұрамен айналысқысы келді, бірақ ол талпынысы қарсылыққа тап болды, яғни оның эпосты зерделеу әдісі тарихи материализмге сәйкес келмеді. Ол бүкіл ғұмырын қазақ музыкасын қайта тірілтуге арнады: қазақтың ұмыт болған 34 күйін қайтарды, олардың ішінде ең көнесі XIII ғасырға тиесілі, өзі де күй шығарды, сегіз том проза мен зерттеу жазды, этномузыкатанушыларға кеңес берді, жас музыканттарға дәстүрлі орындаушылықтың қыр-сырын риясыз үйретті. Таласбек 1989 жылы "Жұлдыз" журналына «ДОМБЫРАҒА ТІЛ БІТСЕ. Қазақтың байырғы музыкалық терминологиясы хақында» маңызды мақалаларының бірін жариялаудың сәті түсті, онда автор дәстүрлі музыкалық терминология жайын баяндайды. Алайда 1930 жылдардан бері еуропалық терминдер қолданыс аясынан түспей келеді. Мақаланы оқығандарынан, міне, 40 жыл өтсе де «қазақта пернелердің, техникалық тәсілдер мен күй бөліктерінің өз атауы болған ба?» деп әлі де таңдай қағады. Қазақ өз мәдениетін мүлде танып-зерделемеген деген көзқарас соншалықты тереңдеп кеткен. Мәдина Тлостанова «Білімді отаршылдықтан арылту дегеніміз – бұл өзге эпистемалар мен субъектілікті тысқары ысырып, модерн/отарланған қағидаттардан, ережелерден, көзқарас пен институттардан білімді азат ету деген сөз», дейді. Таласбектің атасы мен өзге де ұстаздары оны осы мақсатқа дайындаған еді, өзі де бар ғұмырын осы идеяға арнады. Таласбек Алматыда отыз жыл баспанасыз өмір сүрді, көбіне мекен-жай тіркеуінсіз (кеңес заманында бұл қауіпті еді), жұмыссыз жүретін. Аударма жұмыстарымен айналысып, көбіне ағаштан домбыра ойып күн көрді, оны да көпшіліктен жауып-жасқап, жасырып істеді. Еңбектері мүлдем жарияланбады десе болады, бірнеше жылда бір-екі мақала-әңгімесі жарық көретін. Бұл жағдай посткеңестік Қазақстанда да жалғасты. Тек 2000 жылдары ғана қанатын кең қомдады. Күй шығарып, романдар мен киносценарийлер жазды, музыка, тарих, этнография, мифология, әдеби және музыкалық сын бойынша зерттеулер жүргізді, орыс тілінен қазақ тіліне және қазақ тілінен орыс тіліне аударма жасап, домбырамен тәжірибелер де жүргізіп көрді. "Күй өнерінің болашағы" атты мақаласында Таласбек қазақ күйшісін тәрбиелеуге қатысты ойларын ортаға салып, «қазақ мәдениетінде Еуропадағыдай салаланып, бөлініп шыққан музыкалық педагогика жоқ. Күй, ән немесе жыр өнеріне баулу – жалпы адам тәрбиесінің бір қыры болып қана саналады. Басты қазына – адам, басты мақсат – рухани тұлғаны, қауымның белсенді мүшесін тәрбиелеп шығару», дейтін. Күйші тәрбиесіне қатысты осындай көзқарас түйген Таласбектің өзі де сегіз қырлы, бір сырлы жан еді. Қай қырынан алсаңыз да, Таласбек Әсемқұлов елдегі жасырын дода ішіндегі үздіктердің бірі болды, десе де қалың жұртшылыққа беймәлім күйінде қалды. Өзі көздеген мақсатынының ешқайсысын соңына дейін жүзеге асыра алмады, қырлары толық ашылмады, қарсылық тым күшті еді. Ол 34 күйді сақтап қалды, бірақ жас кезінде репертуарында 80-ге жуық күй болған, бұл күйлер ешқайда жазылмаған екен, өйткені өзін ешкімге қажетсіз сезінгеннен қолына ұзақ уақыт домбыра да алмағандықтан, күйлері де ұмытылған. Алайда қазір музыкалық білім беруде жекелеген мектептерге, соның ішінде, шертпе күйге арналған сыныптар пайда болды, Таласбектің репертуарын сақтап, оған ұқсатып ойнауға ұмтылатын домбырашылар баршылық, ол ықпал еткен зерттеушілердің де көзі тірі. Музыкатанушы Раушан Жұманиязова былай дейді: «Бір құпияны ашайын, мұны шын мәнінде Полишинельдің құпиясы десе де болады. Соңғы онжылдықтарда қазақ музыкасының ең мықты зерттеулердің бастауында бір ғана адам тұрды, ол біздің замандасымыз – Таласбек Әсемқұлов. Елден ерек сұңғыла, оған қоса, энциклопедиялық білім иесі, әрі сырбаз, әрі сыпайы ол, Стивен Кингше айтқанда, тылсымнан сыр суыратын «сәулелі жан" еді. Табиғи мәрттігіне бағып, бар қырын, бүкіл дарынын паш етіп, білген-түйгенін сарқа төгіп, сұхбаттасынан бүгері болмайтын. Ол қазақтың музыкант-кшатрийлері туралы «өліммен тең тұра алатын дүниені ғана музыка деп атауға болады», «байырғы жырлардың қазақ тілі қазақ музыкасындай жанартау жарылысын еске салады» деген өткір ойлардың иесі».
Бірінші дәрісте "Халықтық немесе дәстүрлі..." біз сталиндік кезеңде кеңестік идеология жүргізген идеологиялық қудалау мәселесін қозғадық. Кем дегенде мыңжылдық тарихы бар қазақ дәстүрлі өнері фольклор, халық мәдениеті мәртебесіне ие болды. Бұл екі түрлі ұғымды араластыру қазір де жалғасуда. Википедияда тарихи материализмге жақын келесі анықтамалар берілген: " Халық мәдениеті — дәстүрлі мәдениет, оның субъектісі халық — Ұжымдық тұлға", " Фольклор (ағылш. folk - lore - "халық даналығы") - ауызша және музыкалық халық шығармашылығы. Кең мағынада ол халықтың рухани (және кейде материалдық) мәдениетінің барлық көріністерін қамтиды — тіл, сенім, салт-дәстүрлер, қолөнер...» Сондай-ақ, 1970-ші жылдары Қазақ этномузыкатануында бұл қудалауға қарсы ауызша кәсіби өнер, халықтық-кәсіби өнер тұжырымдамасы пайда болды, соған сәйкес фольклордан қазақтарда кәсіби өнер дамыды деп айттық. Таласбек қазақ музыкасын фольклор ретінде түсіндіргенге қанағаттанбады. Ол "халық музыкасы"ұғымына үзілді-кесілді қарсы болды. "Ұжымдық тұлға," халық субъект ретінде " – бұл шынымен өнерге қатысты дұрыс емес анықтамалар. "Мың адам бірге жиналып, ән жазып отырғанды сіз қалай елестетесіз?"- деді Таласбек.
Кейінгі кеңестік кезеңдегі қазақстандық этномузыкатанушылардың тұжырымдамасы да оны қанағаттандырмады. Ол өзінің күнделігінде былай деп жазды: "халықтық-кәсіби музыка теориясы өзінің табиғатынан ақауы бар. Әдетте, әлемдік тәжірибеде халық музыкасы деп аталатын музыка пласты архаикалық музыкадан тұрады, ол табиғаты бойынша дамуға қабілетсіз... Архаикалық музыкада бастысы музыкалық ой емес, космогониялық оқиға, онтологиялық мораль... Музыканың дамуында сапалы секіріс болған кез белгісіз. Қазіргі заманғы жоғары дамыған кәсіби музыканың дамуын архаикалықтан шығару қиын, өте қиын... 1970-80 жылдардағы этномузыкологтар "ойлап тапқан" талдау принципі кәсіби музыканы талдауға жарамсыз, мүлдем жарамсыз. Бөлшектеу, молекулалар мен атомдарға ұсақтау ештеңені түсіндірмейді. Шынында да, барлық музыка кірпіштен, элементтерден тұрады. Бірақ мәселе кірпіште емес, олардың орналасуында, сәулет жобасында (дәлірек айтқанда, музыка жүрегінде). Дыбыстың өзі-бұл жай ғана дыбыс, бірақ бірнеше дыбыстар қатар тұрған кезде олар жүйелік қасиетке ие болады. Кәсіби зайырлы музыканың орналасуы (мысалы, музыка) жай ғана күрделі композиция емес (бұл жағдайда әдемі туындыларға күрделі гармониялық форма беріп керемет туындыларға қол жеткізуге болар еді), бұл күрделілік түбегейлі ерекшеленеді, басқа тәртіптің күрделілігі. Бір ретті қиындықтың әртүрлі дәрежелері емес, түбегейлі, онтологиялық тұрғыдан әртүрлі заттар. Музыканы шексіз бөлетін этномузыкологтар шынымен атомдарға жетті, бірақ тек атомдарға ғана. Олар кәсіби музыканың "биологиясын", психологиясын, этикасы мен этносын түсіндіре алмайды. Бұл қарапайым редукционизм". Таласбектің бұл толғауларын шартты түрде 1990 жылғы деуге болады.
Кейінгі кезеңде Таласбек қазақ музыкасының табиғаты туралы өз ой-пікірлерінде катастрофизм тұжырымдамасы мен Ф.Шюонның халықтардың бөлініп шығу тегі туралы тұжырымдамасына сүйенетін болды. Ол бұл тақырыптарды музыкатанушы Раушан Жұманизовамен әңгімелерде қозғаған. Таласбек үлкен музыкалық эрудицияға ие етін (Кеңес заманында қалыптасқан және арнайы храналарға және т. б. жабық ақпарат көздеріне қол жеткізе алмаған адам үшін бұл қаншалықты мүмкіін еді). Ол қазақ, түркі музыкалық дәстүрін жақсы біліп қана қоймай, сонымен қатар еуропалық классика мен фольклорды, сондай-ақ ирандық және үндістандық фрагменттік (ақпараттың аздығынан) көршілес халықтардың музыкасында ұқсас архетиптерді де білетін. Он глубоко чувствовал музыку, обладал удивительной интуицией, точность которой была подтверждена не один раз. Ол музыканы терең сезінді, оның таңқаларлық интуиция қабілетінің дәлдігі бірнеше рет расталған еді. Осы білімнің барлығы оны эволюционизмге сыни тұрғыдан қарауға итермеледі, кем дегенде музыка тарихында, адамзат тарихында катастрофизмнің берік жақтаушысы етті.
Ф.Шюонның өкілі болып табылатын дәстүрлілікке сәйкес, каста (немесе варна) тек кәсіби мамандандыру жүйесі ғана емес, ұрпақтардың отбасылық (рулық) сабақтастығы аясында кәсіби білім беру болып табылады. Бұл ерекше менталитет, каста өкілінің жолын мифоритуалды безендірумен байланысты өмір салты. Егер сіз касталық құрылғының классикалық үлгісі Үндістанға қарасаңыз, онда архаикалық өмір салтын сақтайтын әлеуметтік топтарда каста – кәсіп – этностың өзіндік тілі мен өмір салты әлі де бар»1.
Р.Жұманиязова "Дәстүрлі музыка әскери кастаның өнері ретінде" атты мақаласында: "Музыканың ресми тарихы эволюциялық теорияны постулаттайды, онда кәсіби дәстүр фольклорлық шығармашылықтың дамуының нәтижесі ретінде қарастырылады. Т. Әсемқұлов кәсіби қазақ музыкасы фольклордан емес, музыка рәсімдерінен туындайтынына сенімді. Бұл автономды өнер құбылыстары. Әлеуметтік құбылыстардың тарихы, өнер тарихы әрдайым түрлер эволюциясының тарихымен қатар жүрмейді. Кейде, тіпті көп жағдайда да, мәдениет көптеген ғасырлар, тіпті мыңжылдықтарға кері шегініп кетуі мүмкін. Сондықтан музыка мәдениетін фольклорға және кәсіби музыкаға бөлу жасанды, жалған болып табылады. Бұл дәстүрді, эволюцияның қарапайым заңдарын білмеудің салдары. Мысалы, егер фольклор кәсіби музыканың қайнар көзі болса, онда эволюция Заңы бойынша фольклор кәсіби музыканы тудырып, мәңгілікке өліп кетуі керек еді. Бірақ ол өмір сүруді жалғастыруда. Сонымен қатар, бірқатар белгілер бойынша ол тіпті дамып, фольклорлық шығармашылықтың жаңа түріне айналуда...»
Мифологияда, философияда, музыкатануда музыканың пайда болуы жайында әртүрлі түсіндірмелер бар. Мысалы, музыканың пайда болуының негізі деп санағандықтан ырғаққа басымдық берген ғалымдар бар. Кеңес Одағында, әрине, ұжымдық жұмыс процесінде музыка қалыптастыру идеясы танымал болды, олар музыка келісілген физикалық әрекеттерге ырғақ беретін деді. Тіпті табиғаты мүлде бөлек қазақ музыкасына ұзақ уақыт бойы "еңбек әндері" жанрын күштеп беруге тырысты. Дарвинистер музыка ерлердің бәсекелестігі нәтижесінде жабайы табиғаттың ерекше формасы ретінде пайда болды деп санайды. Сөйлеуден музыканың пайда болуы туралы гипотеза және музыка сөйлеу алдында пайда болды деген болжам бар. Таласбектің пікірінше, бұл гипотезалардың барлығының ортақ кемшілігі бар. Олардың барлығы мәдениетті дамытудың қайтымсыздығы идеясына негізделген. Бір рет пайда болған өркениет біртіндеп, бөзгеріссіз және сызық бойымен дамып келе жатқан сияқты.
Таласбек бұл тәсілге үзілді-кесілді қарсы болды. Ол әлемдік ғылым униформизм мен катастрофизмнің антагонизміне негізделген деп санайды. Өзі де катастрофизмнің жақтаушысы болды. Яғни, біз білетін әлем жойылып, жойылып, кейде соңына дейін жойылған және бірнеше рет, сансыз рет қайта жанданған. Бұл бұрынғы өркениеттер біздікінен кем емес еді. Оның үстіне, олар жоғары дамыған өркениеттер болған шығар... Ұлы катаклизмдер, апаттар, көтерілістер кезінде мәдениеттер де жойылатын. Кейде олар із-түссіз жоғалып кететін, кейде олардан бөлек фрагменттер қалатын, ал тарихтың келесі кезеңінде бұл фрагменттер таңқаларлық формаларды тудыруы мүмкін. Әлемдік музыкалық мәдениет-бұл әр түрлі синхронсыз дамыған немесе дамып келе жатқан музыкалық мәдениеттерден тұратын мозаика...
Соңғы бірнеше ғасырда прогрессивті адамдар қандай да бір жолмен дарвинизмді танытты. Бірақ дарвинизм салыстырмалы түрде гүлденген уақытта ғана" жұмыс істейді". Ал гүлденіп тұрған заман әрдайым бола бермейтін. Ч. Дарвиннің ілімі екі апаттың арасында не болғанын ғана түсіндіре алады... Сондықтан біз көріп отырған музыкалық мәдениеттер қандай да бір "дамудың"нәтижесі емес. Бұл бұрынғы мәдениеттерден үлкен апаттар кезінде аман қалған нәрсе.
Касталар жүйесінің музыка тарихына қандай қатысы бар? Касталар, дәлірек айтқанда варн, төртеу болды. Олардың біріншісі абсолютті іздейтін брахман абыздары. Келесі каста-кшатриялар, олар жауынгерлер және патша өкілдерін білдіреді. Кшатрия жауынгерлерінен кейін вайшья жүреді. Бұл материалдық құндылықтарды өндірушілер, фермерлер, қолөнершілер, көпестер. Сонымен, төртінші каста – шудралар, яғни қол жетпейтіндер. Таласбектің пікірінше, бұл жүйеге кемшілікті, фашистік, артта қалушылар ретінде қарау үлкен қателік болып табылады. Дәлірек айтқанда, бұл әлеуметтік тәжірибеде солай болуы мүмкін. Бірақ каста тек әлеуметтік немесе таптық деңгей ғана емес. Каста – сананың құрылымы. Кастаның бөлінуін психологиялық типтерін қазіргі ілімдермен салыстыруға болады: біреу белгі жүйелермен, біреу адамдармен, ал біреу материалдық заттармен немесе ақшамен жұмыс істегенді жөн көреді. Осы негізінен каста болып табылады.
Брахмандар жер бетіндегі барлық нәрселерден жоғары, оның ішінде музыкадан да жоғары тұрады. Олар Абсолютпен тікелей байланысады, оны құрайды. Олар үшін музыка, ең оптимистік жағдайда, дыбыстардың теологиясы. Батыс Еуропа композиторларының арасында органист И. Бах өзінің рухани кантаталарымен музыканы Брахмандық түсінуге жақын.
Вайшьи мен шудралар музыка шығара ала ма? Шығара алады. Мүмкін, қазіргі кездегі еңбек ырғақтарынан музыканың пайда болу теориялары вайшьи пен шудралардың шығармашылығына өте қолайлы болып келеді. Бәлкім, вайшьев өнері мен шудрда біз көңіл көтеретін деп атайтын музыканың шығу тегі бар шығар. Кшатриялардың музыкасы анықтама бойынша өзгеше. Кшатриялар ғарыштың орташа деңгейіне ие, олар жоғары құмарлықтармен, ортаға тартушы күш пен сыртқа итеруші күштердің күресінде өмір сүреді. Музыка - бұл олардың әлемін білдірудің барабар тәсілі. Кәсіби музыка фольклордан емес, музыка рәсімінен емес, әндерден және басқалардан емес, соғыстың экзистенциалды тәжірибесінен туындайды. Кшатрия музыкасы-музыканың ең жоғары түрі. Себебі оны жауынгер жасаған. Жасөспірім кезінен бастап өліммен бастаған жауынгер, ол күн сайын өледі немесе өлтіреді, оның сана-сезімі өмір мен өлімнің, махаббат пен өлімнің арасында болады. Мұндай жауынгер Ұлы деп аталатын күнделікті өмірдегі мәңгілік музыка шығарады. Екінші жағынан, каста сананың бір түрі екенін ескере отырып, мен әлемнің барлық ұлы композиторларын кшатрия деп атайтын едім. Әскери бастаманың инициациясы – махаббат пен өлім-кшатрия музыкасында көрініс алады. Тек өлімнің жанында тұра алатын нәрсе ғана музыка болып саналады".
Бұл туралы Таласбек "Қазақ музыкасының баламалы тарихы"атты жазылған кітаптың кіріспесінде пайымдайды. Бұл тәсілмен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ қазіргі ғылымда маргиналды деп саналатын тұжырымдамаларға сүйене алатын және еркін ойлайтын Таласбектің интеллектуалдық батылдығын мойындамауға болмайды. Бәлкім, ол түсінген шығар, үздіксіз эволюция тұжырымдамасында адам, мәдениет сөзсіз қазақ музыкасын ( және әдебиетті) қалып кеткен ретінде қарайдыі. Таласбек модернизмнің "дәстүр және қазіргі заман"мөрін жоятын.
***
Түркілер, Ұлы даланың ат өркениеті – бұл әскери каста, Еуразияның әскери құрамы, біртіндеп қазақтар үшін ортақ орынға айналады деген ой. Бірақ, менің білуімше, Таласбек оны бірінші болып айтқан, ал біз 2000 жылы жазылған "Кет-Бугидің соңғы жорығы: көшпелі өркениеттің киелі миссиясы" атты мақалада бірге ресімдедік. Тиісінше, Қазақтың дәстүрлі музыкасы мен поэзиясы Таласбектің түсінігі бойынша – әскери. Едіге Тұрсынов 1970 жылдары дәлелдегендей, оның негізгі авторлары-жырау, яғни, эпостық әңгімешілер мен сал-сере-элиталық әскери бауырластардың мүшелері.
19 ғасырда қазақтар отарланған халық болған кезде қазақ өнерінің дамуы тоқтамайды. Ол жаңа бағытты қабылдайды. Мысалы, Біржан сал туралы Таласбек былай дейді: "қазақ вокалдық өнерінің тарихын екі кезеңге бөлуге болады: Біржан салға дейін және одан кейін. 19 ғасырға дейін қазақ әніне үлкен ауытқуларсыз, әдетте шарықтау шегі жоқ, ерекше драматизмсіз тегіс әуен тән. Бұл негізінен үлкен көңіл-күй, асыл әдемі әндер. Бірақ бұл тектілік әннің көзіне айналады, өйткені тектілік тыныштықты, ұстамдылықты білдіреді. мұнда эмоциялардың шығуы, айқай төзімсіз. Мұндай ән дамуға қабілетсіз болды, биік шыңдардың болмауы оның табиғатына сай болды.
Біржан сал аркинская әнінің түбегейлі жаңа түрін жасайды, онда оның керемет экспрессивтілігі, Жоғары Эго, әлемді білуге деген құштарлық, даңққа деген құштарлық көрінеді. Итальяндық опера ең алдымен жоғары дауыстар сайысы, әншілер бәсекелестігі сияқты пайда болатындықтан, жаңа қазақ әні Біржанның шығармашылық болмысы ерекшеліктерінің арқасында пайда болады. Оның кіші замандасы Ахан-сері, мысалы, лирикалық, әдемі, Ахан әндерінің шарықтау шегі дәстүр шегінде шебер жасалған, бірақ Біржан әннің жаңа түрін – күрделі, дамыған әуені, жарқын, экспрессивті, қуатты шарықтау шегі бар музыкалық драманы қалыптастырады. Бұл жаңа ән жеке сипатқа ие, ол отаршылдық кезеңде пайда болады, өнерде индивидуализм, эго – жақсы мағынада, композитордың таланты " (әзірге Таласбектің 7 томдық шығармасы шығарылмаған).
Немесе Таласбек Дина Нұрпейісованың шығармашылығын осылай сипаттайды: "Дина үшін ең бастысы − дыбыстың әсемдігі. Содан кейін ол бір әуезді сызықты тастап, екіншісін кез-келген жерден бастайды, кідіріс жасайды және үзілістен кейін жаңа сызықтан бастайды. Мүмкін, ол осы сәтте дауыстық бумаларын төмендетеді. Ырғақтың бұзылуы, ырғақты сәйкесіздік байқалады, бірақ колористикалық тұрғыдан Дина әрқашан мінсіз. Оның ерекше стилін ешкім қабылдай алмады. Көптеген адамдар одан үйренді, жеке және жазбалар бойынша, бірақ ол өзі құрған мектептің жалғыз өкілі болып қала берді. Дина өзінің және басқа адамдардың күйлерін еркін орындайтын және ешқашан қайталанбайтын. Бұл кейде күлкілі жағдайларға әкелетін. А. Затаевич Динаның орындауындағы күйді нотаға түсіреді, сосын жазбаны тексеру үшін тағы да айтуды сұрайды, Дина жаңа нұсқада айтады, Затаевич таңғалып, ашуланады: "сіз жаңа ғана басқаша айттыңыз!", бірақ Дина барлық қарсылықты жоққа шығарады.
Динаның шығармашылығы – қазақ музыкасындағы авангардтық тәжірибе. Дина музыканың негізгі заңын – ырғақ бірлігін бұзудан қорықпайды. Ол оны үнемі үзіп отырады. Бұл ода ырғақ суреті жоқ екенін білдірмейді. Ол әрине бар, өйткені бұл колорист сүйенетін қаңқа. Ырғақтық сызықсыз музыка тек дыбыстар жиынтығы. Бірақ Динаның ырғақты сабақтастықты үнемі бұзады. Бір сызықты үзіп, екіншісіне секіреді. Ол үшін логикалық тізбек жоқ. Оған тыңдап Ошоны еске аласың: "Шебер сәтте өмір сүреді". Дина бұзақылық, бірақ дыбыстың түсі әрқашан керемет.
Оның орындалуы ырғақты сабақтастыққа, ырғақты тұтастыққа емес, мүлдем басқа заңдылыққа негізделген. Дина жаңа эстетикалық шындықты, эстетикалық принципті ашады. Алдыңғы дыбыс экспрессивті, эмоционалды із қалдырады және ол кейінгі дыбыспен жабылады. Дина канонды бұзудан қорықпайды, қазақ музыкасындағы мұндай эксцентрлік ойын енді ешкімде жоқ. Динаны Шниткамен салыстыруға болады, оның жұмысы дыбыстардың керемет, мүмкін емес комбинациясымен сипатталады.
Динаны қайталау мүмкін емес, сондықтан ол өзі құрған мектептің жалғыз өкілі – оның ізашары, классигі және соңғы шебері болып қала берді. Бұл стиль Динада аяқталды. Домбырашылар Дина күйлерін, оның репертуарын орындайды, бірақ олар әдетте канондардан алыстауға қорқады, сондықтан басқа бір нәрсе шығады".
Таласбек дәстүр ұғымын архаикалық догма ретінде бұзады. Таласбектің қабылдауында қазақ музыкасының тарихы өзінің мінсіз ұлылығымен қатып қалған өткеннің ұлы қайраткерлерінің мұңды аллеясы болудан қалды. Ол тірі процеске айналады, мысалы, жергілікті жерлерде Сүгір Әлиев және Боранқұл Қошмағамбетов сияқты шеберлер олар кеткенге дейін (ал Боранқұл 2006 жылы (2007 ж.) қайтыс болды ма?) . Данышпандар тәжірибе жасап қана қоймай, даралығын еркін білдіреді, бірақ қателесіп те жатады, және өздері ойдан шығарып және бұзақылық жасайды. Мысалы, Таласбек: "Қазанғаптың күйі – жарқынсыз ән. Бұл жарқынсыздықта болмыстың қорқынышты метафизикалық құпиясы жасырылған..." Осы ретте," Шынаяқ тастар " − "кесе лақтыру" күйінің атауын түсіндіре отырып, Таласбек күйдің тарихын жеткізеді: Қазанғап қонақта ойнап, шайды төгіп жатқан әйелдің тыңдап қалғаны сонша, оған шай құюды ұмытып кетеді де, күйші оған өзінің бос тұрған кесесіне екі рет нұсқайды, ал үзіліс кезінде оны айналдыра отырып, бүкіл үстел үстінен лақтырып жібереді, сөйтіп кесе дәл әйелдің алдына түседі. "Бұл шебердің бұзақылығы, бір таң қаларлығы бұл үзіліс өнер түрінде дәлелденген", − деді.
***
1930-40-шы жылдардағы бірқатар тәжірибелерден кейін оркестр үшін жаңғыртылған домбыра мен қобыз жасалды, олар енді өзгермейді, фабрикаларда, цехтарда өзгермеген түрде жаңғыртылды, ал қазір жеке шеберлермен жасалады. Сонымен қатар, Мағауия Хамзин және Таласбектің өзі сияқты дәстүрлі домбырашылар өз уақытының қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне қарай дәстүрлі домбыра түріне қатысты тәжірибелерін жалғастырды. Бұл модернизм мен дәстүрдің қарама-қайшылығының күмәнінің тағы бір мысалы.
Таласбек "ұлттық костюмге" "ұлттыұтарға" сахнада тек "ұлттық костюмде"өнер көрсету талабына шыдай алмады. Эстетикалық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да: ыстық, ауа жетпейді, кең тігілген шапан жейделері ойнауға кедергі жасайды, тақия үстіне тағылған үлкен төре-қалпақ үнемі басына түсіп, құлап қаламын деп қорқытады. Мұның бәрі ойынға назар аударуға кедергі келтіреді. Таласбек атасынан естігендерін жеткізді: нағыз күйшілер, егер сал-сері болмаса, тыңдармандарды музыканың өзінен ешнәрсе алаңдатпауы үшін, көрермен алдында көзге түспейтін киіммен ойнайды, ал шыңғысидтер музыканттарды шымылдырықтың артында отырып тыңдаған. Таласбектің өзі сахнаға жеңі оралған көйлекпен шығуды жөн көреді, қазақ концертін ұйымдастырушы Сәуле Аллестің шұғыл өтініші бойынша Франциядағы әлемдік музыкалық мәдениеттер фестиваліне шапанды 2004 жылы ғана сатып алды: "Тәттімбеттің шөбересі сұрады, ал бұл Хан қызының өтінішінен де маңызды", − деді ол сол кезде.
Таласбектің "ұлттық костюмге" шын мәнінде қазақ музыканттарының экзотизациясына, өзін-өзі бағдарлауына қарсы наразылық. Сол наразылық Таласбектің Ықылас атындағы музыкалық аспаптар мұражайынан шығарылуына себеп болды. Бұның тарихы осындай. 1980 жылы 10 қыркүйекте № 2/1 бұйрықпен Таласбек музейінің меңгерушісі қызметіне қабылданып, №1 бұйрықпен әлі жұмыс істемейтін Жарқын Шәкәрім музейінің директоры болып жұмысқа алынып, Таласты ауылдан шақыртады. Таласбек мұражайдың қалай құрылғаны, осы жұмысқа байланысты болған оқиғалар туралы қызықты, жанды естеліктер жазды. 1981 жылдың көктемінде мұражай ашылған кезде Таласбек онда зерттеуші, экскурсовод, сонымен қатар музыка шебері (эксперименттік шеберханада домбыра жасаған) және қоғамдық бастамада (яғни ақысыз) жұмыс істеді, мұражайдың барлық қызметкерлері сияқты "Сазген" фольклорлық-этнографиялық ансамблінің солисті Югославияда гастрольде болды (шетелдік гастрольдер сол кезде Кеңес музыканттары үшін сәттіліктің шыңы болды).
Керемет мүмкіндіктер ашылған сияқты, бірақ 1983 жылы Таласбек мұражайдан өз еркімен босатылды. "Жазушы" баспасына редактор лауазымына қабылдау туралы еңбек кітапшасындағы келесі жазба 1984 жылғы 28 желтоқсанда жазылған, яғни Талас мұражайдан "белгісіз жаққа" кеткен ,бір жарым жылдан астам уақыт жұмыссыз болған (іс жүзінде ол мұражайдан кеткеннен кейін бірінші жыл ғана жұмыссыз болған, содан кейін ол К. Байсейітова атындағы музыка мектебінің шеберханасына жұмысқа орналасқан, ол жерден баспаға жаққа кеткен). Кеңес заманында өмір сүргендер бұл тек материалдық қиындықтар ғана емес, сонымен бірге билікпен қарым-қатынастағы қиындықтар, "басқа біреудің ақшасына өмір сүру"қылмыстық баптың тұрақты қаупі бар екенін біледі. Оның үстіне Алматыда баспанасы және тұрақты тіркеуі жоқ жас қазақ үшін.
Таласбек неге мұражайдан кетті? Сыртқы себеп-жанқиярлық, ішкі-мақтаныш, кеңестік ресми мәдениетте қазақтың дәстүрлі музыкасының алатын орны туралы келіспеушілік.
Мұражайға шетелдік қонақтар жиі келді, олар үшін" Сазген " жабық концерттер берді. Кеңес заманында шетелдіктермен, әсіресе шет жерлерде қалай "қарым-қатынас жасалғаны" белгілі. Ал Таласбек мұндай көзқарасты қабылдамады. Ол американдық туристердің алдында сағызды шайнап, аяқтарын алдыңғы орындықтардың артына, тіпті сахнаға қойып, ансамбльдің бишісіне кедергі келтіріп, ата-бабаларының музыкасын орындаудан бас тартты (сол кезде мұражай әлі бейімделмеген ғимаратта болған, концерттер қарапайым бөлмеде берілген). Ол мұражай ережелері мен қызметкерлердің ескертулерін агрессивті түрде елемейтін интуристерді тартып алды. Сондай-ақ, ол "бір таяқ, екі жол"рухында шовинистік ескертулер жасаған келушілерді қатты тиісіп немесе жаралады).
Таласбек, негізінен, әйелге күш қолдануға шыдамады, ал бордақыланған интурист оған қазақ қызметкері "қалайша, бұл шетелдіктер емеспе!",- деп ескерту жасаған кезде, Таласбек: "Менде олар үшін шетелдікпін!» деп жауап берді. Таласбектің бұл жанжалдары, негізінен американдықтармен, танымал болғаны соншалық, сол кезде "Интуристте" гид болып жұмыс істеген режиссер Болат Атабаев Таласбек жұмыстан босатылғаннан кейін: "ал сіздің барлық уақытта интуристермен күресетін қызметкеріңіз қайда?» деп сұрапты.
Таласбек тағы атақты музыкатанушы, профессор Болат Сарыбаевпен қақтығысып қалды. Қазір Б.Сарыбаевтың ежелгі музыкалық аспаптарының жеке коллекциясы мұражай экспозициясының негізіне алынған деп қате саналады. Олай емес. Дәлірек айтқанда, бұл жоспарланған болатын, коллекция негізінде мұражай ашу туралы бұйрық қабылданды, бірақ музыкатанушы мен мемлекеттік сатып алу комиссиясы баға туралы келіспеді. Бұл коллекцияны қазіргі уақытта Астанадағы мұражайлардың бірі марқұмның отбасынан сатып алған, ал 1980 жылы мұражай экспозициясы әртүрлі адамдар сыйға тартқан ескі аспаптардан, сондай-ақ белгілі музыка шебері Дәркембай Шоқпаровтың бригадасы жасаған аспаптардан құралған.
Болат Шамғалиұлы, әрине, мұражай мен ансамбльдің тұжырымдамасына қатты әсер етті, тәжірибелік шеберхананың жұмысын басқарды. Шеберлер құралдарды оның эскиздері мен сызбаларына сәйкес жасауы керек еді. Бірақ бала кезінде домбыра жасауды үйренген, бұл істе жоғары деңгейге жеткен Таласбек Б.Сарыбаевтың нұсқауымен келіспеді, домбыраны өз түсінігі бойынша жасады, кәсіби орындаушылық қажеттілігіне қарай аспапты жетілдірудің өзіндік жолын іздеді.
Егер нақтылап қарасақ, жанжалдың себебі одан да терең болды. Таласбек негізінен Б. Сарыбаев құрған фольклорлық – этнографиялық ансамбльдерге қарсы болды. Оның пайымдауынша, бұл ансамбльдер экзотиканы іздейтін туристерге бағытталған, кәсіби қазақ музыкасының фольклоризациясы мен реархаизациясына алып келеді. Б.Сарыбаев археологиялық қазба жұмыстарының, этнографиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша қалпына келтірген, туыстас халықтардан алынған көптеген аспаптар шын мәнінде музыкалық емес, соғыс пен аң аулауда қолданылатын шу, сигналдық аспаптар болып табылады. Кейбір аспаптарда қарапайым техника мен репертуар бар, ал кейбіреулері "құрастырылмайды". Екінші дүниежүзілік соғыста қазақ дәстүрінің соңғы мықты тасымалдаушысы қаза болған кезде, сыбызғы башқұрттарда, ал жетіген Сібір халықтарында жақсы сақталған. Таласбек бұл аспаптардың барлығын ансамбльге тең дәрежеде қосудың қажеті жоқ деп есептеді,бұл домбыра мен қобыз өнерінің құлдырауына алып келеді деп ойлады.
Мен Б.Ш. Сарыбаевтың қазақ мәдениеті үшін қызметінің маңызына ешбір жағдайда дау айтпаймын, жай ғана ғалым бұл мәселеге этнограф ретінде қарайтын, ал Таласбек – қазақтың дәстүрлі музыкасы таза музыкалық феномен ретінде дамуы, этнографиялық шоуға айналмауы тиіс деп есептеген музыкант ретінде қарады. Қазақ музыкасы мен музыканттарын мұражай экспонаттарына айналдыру идеясы Таласбек үшін қолайсыз болды. Бәлкім, Болат Сарыбаевтың мұражай үшін көзқарасы дұрыс болар. Ең жақсысы екі бөлек құрылымды құру еді... Сонымен қатар, екі қатты мінезділердің жанжалдасуы болды. Таласбек мұражайда келушілермен жұмыстан босатылған зерттеуші ретінде қалғысы келді, бірақ басшылықты бұл нұсқаны қанағаттандырмады...
***
"Талтүс" автобиографиялық романында Таласбек қазақ өнерінің импровизациялылығы туралы аңызды бұзып, күй жасаудың немесе реконструкциялаудың техникалық тәсілдерінің бірін егжей-тегжейлі сипаттайды, "ақын көргені жайлы ән салады" (күйші де шартты "ақын"деп тұжырымдалады деген пікір бар). Ал романда түсіндірілгендей, бір күй әр түрлі орындала алады, күйшилер арасында канон, аутеничность, түпкі ойы мағыздылығына қарайтындар, және күйді өзінше жеткізуге тырысқандар болды. Мұндай күйші туралы бас кейіпкер Сабыт былай дейді: "Егер сенің Ғазиз атаң ертеде өмір сүрсе, ол нағыз май болар еді... Сал-сері деген ауылдарда концерт ойнайтын, оларды аралайтын әртістер сияқты. Мен асыра айтпаймын, қазіргі әртістер тіпті сал-серенің қолына су құюға да жарамайды..." Әкесімен сөйлескеннен кейін ол Ғазиздің лүйлесімділікті қысу тәсіліне басқаша қарай бастады. Шын мәнінде, Ғазиз үшін күй – бұл тек қиялға берілуге себеп. Ол кез келген жерден кез келген күйді өздігінше ойнайды. Әрине, ол негізгі әуеннен ауытқымайды. Бірақ Ғазиз қандай күй қабылдаса да, оның орындауында Аджыгерей әкесінен естіген күйге ұқсайды да, ұқсамайды да.
Ол, ол емес . Газиздің қиялымен жасалған кез-келген керемет әуенді күй деп тану мүмкін емес. Бұл ескі күйлермен бір деңгейде тұрған мүлдем жаңа күй...»
"Домбыраға тіл бітсе. Қазақтың байырдағы музыкалық терминологиясы хақында" − "егер домбыра сөйлесе. Көне қазақ музыкалық терминология жайында» 1989 жылы "Жұлдыз" журналында жарияланған мақаласында Таласбек дәстүрлі домбыра терминологиясын сипаттайды: күй бөліктерінің дәстүрлі атаулары, техникалық тәсілдер, үйлесімділіктер және т.б. Бұл өз заманында сенсация болды, кейін осы тақырыпта басқа авторлардың бірнеше мақаласы жарияланды. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл мақала қазақтың музыкалық білімінің бар екенін, сол кезде мүлдем ұмытылғанын мәлімдеді.
Таласбек бұл мақаланы ішінара орыс тіліне аударды. Заманында мені және көпшілікті таң қалдырған бөлшегі міне: "Үйлесімділік " кәдесіз", яғни" орынсыз " " есер тартыста" пайдаланылады ("есіру" – бас ауып кету) – музыкалық каламбур немесе қазіргі заманғы театр абсурда сиякты. Жарыста ең керемет дыбыстардың сәйкес келмеуіне, дәлірек айтқанда, сәйкестікке қол жеткізген, бірақ абсурдтық және гармонияға заңдарына қарсы сәйкес қол жеткізген адам жеңеді... Өнердің бұл түрінде өзіндік классикасы, тіпті канондары да болды. Оның үстіне, күй абсурдты ғана болып қоймай, сонымен қатар әдемі болу керек. Тыңдармандар бұл дыбыс үйлесімділігіне таң қалып, ақымақ тақырып олардың күлкісін тудырды..."Есер тартыстың мүмкіндігі кеңестік кезеңге дейінгі қазақ аудиториясының жалпы жоғары деңгейін көрсетеді: музыкалық әзілді, абсурдты түсіну, ол үшін дайындық қажет.
Таласбектің дәстүрлі мәдениетке қатысты көптеген күтпеген идеялары бар, мысалы, күнделікте: "әр мәдениет басқа мәдениетке тап болғанға дейін постмодернистті. Манасшы, күйші блоктармен, архетиптермен есте қалады, олармен жұмыс істейді".
Раушан Жұманиязова жақында: "империялардың өз колонияларымен немесе" сателлиттермен " қарым-қатынасы басқаша дамыды. Айырмашылық әсіресе 20 ғасыр музыкасының мысалында айқын көрінеді. Солайша, Ұлыбритания Үндістанға, оның мәдениетіне үлкен қызығушылық танытты, оның ерекшелігін, логикасын түсінуге тырысты. Үнді мәдениеті, философиясы, музыкасы еуропалық және британдық музыкада жаңа ағымдардың пайда болуына қатты итермеледі (идеялардан, жағдайардан бастап, музыкалық тілдің нақты элементтеріне, ырғақты, үйлесімді, интонациялық ұйымға, шығарманың құрылымына дейін). Кеңес Одағы – бұл басқа модель. Дәстүрлі мәдениет бұлдырлап және зорлықпен өзгеріп, жеңілдетіліп, "жалғыз дұрыс" музыка мәдениетін қалыптастырды. Бұрын-соңды болмаған артықшылыққа ие бола отырып, кеңес мәдениеті қазынаны алдау мен примитивизациялауға келді". Таласбек қазақтарға жоғалған қазыналары туралы айтып, оларды қазақтарға кем дегенде ішінара қайтаруға тырысқан адам болды.
Кейінгі кеңестік кезеңдегі қазақстандық этномузыкатанушылардың тұжырымдамасы да оны қанағаттандырмады. Ол өзінің күнделігінде былай деп жазды: "халықтық-кәсіби музыка теориясы өзінің табиғатынан ақауы бар. Әдетте, әлемдік тәжірибеде халық музыкасы деп аталатын музыка пласты архаикалық музыкадан тұрады, ол табиғаты бойынша дамуға қабілетсіз... Архаикалық музыкада бастысы музыкалық ой емес, космогониялық оқиға, онтологиялық мораль... Музыканың дамуында сапалы секіріс болған кез белгісіз. Қазіргі заманғы жоғары дамыған кәсіби музыканың дамуын архаикалықтан шығару қиын, өте қиын... 1970-80 жылдардағы этномузыкологтар "ойлап тапқан" талдау принципі кәсіби музыканы талдауға жарамсыз, мүлдем жарамсыз. Бөлшектеу, молекулалар мен атомдарға ұсақтау ештеңені түсіндірмейді. Шынында да, барлық музыка кірпіштен, элементтерден тұрады. Бірақ мәселе кірпіште емес, олардың орналасуында, сәулет жобасында (дәлірек айтқанда, музыка жүрегінде). Дыбыстың өзі-бұл жай ғана дыбыс, бірақ бірнеше дыбыстар қатар тұрған кезде олар жүйелік қасиетке ие болады. Кәсіби зайырлы музыканың орналасуы (мысалы, музыка) жай ғана күрделі композиция емес (бұл жағдайда әдемі туындыларға күрделі гармониялық форма беріп керемет туындыларға қол жеткізуге болар еді), бұл күрделілік түбегейлі ерекшеленеді, басқа тәртіптің күрделілігі. Бір ретті қиындықтың әртүрлі дәрежелері емес, түбегейлі, онтологиялық тұрғыдан әртүрлі заттар. Музыканы шексіз бөлетін этномузыкологтар шынымен атомдарға жетті, бірақ тек атомдарға ғана. Олар кәсіби музыканың "биологиясын", психологиясын, этикасы мен этносын түсіндіре алмайды. Бұл қарапайым редукционизм". Таласбектің бұл толғауларын шартты түрде 1990 жылғы деуге болады.
Кейінгі кезеңде Таласбек қазақ музыкасының табиғаты туралы өз ой-пікірлерінде катастрофизм тұжырымдамасы мен Ф.Шюонның халықтардың бөлініп шығу тегі туралы тұжырымдамасына сүйенетін болды. Ол бұл тақырыптарды музыкатанушы Раушан Жұманизовамен әңгімелерде қозғаған. Таласбек үлкен музыкалық эрудицияға ие етін (Кеңес заманында қалыптасқан және арнайы храналарға және т. б. жабық ақпарат көздеріне қол жеткізе алмаған адам үшін бұл қаншалықты мүмкіін еді). Ол қазақ, түркі музыкалық дәстүрін жақсы біліп қана қоймай, сонымен қатар еуропалық классика мен фольклорды, сондай-ақ ирандық және үндістандық фрагменттік (ақпараттың аздығынан) көршілес халықтардың музыкасында ұқсас архетиптерді де білетін. Он глубоко чувствовал музыку, обладал удивительной интуицией, точность которой была подтверждена не один раз. Ол музыканы терең сезінді, оның таңқаларлық интуиция қабілетінің дәлдігі бірнеше рет расталған еді. Осы білімнің барлығы оны эволюционизмге сыни тұрғыдан қарауға итермеледі, кем дегенде музыка тарихында, адамзат тарихында катастрофизмнің берік жақтаушысы етті.
Ф.Шюонның өкілі болып табылатын дәстүрлілікке сәйкес, каста (немесе варна) тек кәсіби мамандандыру жүйесі ғана емес, ұрпақтардың отбасылық (рулық) сабақтастығы аясында кәсіби білім беру болып табылады. Бұл ерекше менталитет, каста өкілінің жолын мифоритуалды безендірумен байланысты өмір салты. Егер сіз касталық құрылғының классикалық үлгісі Үндістанға қарасаңыз, онда архаикалық өмір салтын сақтайтын әлеуметтік топтарда каста – кәсіп – этностың өзіндік тілі мен өмір салты әлі де бар»1.
Р.Жұманиязова "Дәстүрлі музыка әскери кастаның өнері ретінде" атты мақаласында: "Музыканың ресми тарихы эволюциялық теорияны постулаттайды, онда кәсіби дәстүр фольклорлық шығармашылықтың дамуының нәтижесі ретінде қарастырылады. Т. Әсемқұлов кәсіби қазақ музыкасы фольклордан емес, музыка рәсімдерінен туындайтынына сенімді. Бұл автономды өнер құбылыстары. Әлеуметтік құбылыстардың тарихы, өнер тарихы әрдайым түрлер эволюциясының тарихымен қатар жүрмейді. Кейде, тіпті көп жағдайда да, мәдениет көптеген ғасырлар, тіпті мыңжылдықтарға кері шегініп кетуі мүмкін. Сондықтан музыка мәдениетін фольклорға және кәсіби музыкаға бөлу жасанды, жалған болып табылады. Бұл дәстүрді, эволюцияның қарапайым заңдарын білмеудің салдары. Мысалы, егер фольклор кәсіби музыканың қайнар көзі болса, онда эволюция Заңы бойынша фольклор кәсіби музыканы тудырып, мәңгілікке өліп кетуі керек еді. Бірақ ол өмір сүруді жалғастыруда. Сонымен қатар, бірқатар белгілер бойынша ол тіпті дамып, фольклорлық шығармашылықтың жаңа түріне айналуда...»
Мифологияда, философияда, музыкатануда музыканың пайда болуы жайында әртүрлі түсіндірмелер бар. Мысалы, музыканың пайда болуының негізі деп санағандықтан ырғаққа басымдық берген ғалымдар бар. Кеңес Одағында, әрине, ұжымдық жұмыс процесінде музыка қалыптастыру идеясы танымал болды, олар музыка келісілген физикалық әрекеттерге ырғақ беретін деді. Тіпті табиғаты мүлде бөлек қазақ музыкасына ұзақ уақыт бойы "еңбек әндері" жанрын күштеп беруге тырысты. Дарвинистер музыка ерлердің бәсекелестігі нәтижесінде жабайы табиғаттың ерекше формасы ретінде пайда болды деп санайды. Сөйлеуден музыканың пайда болуы туралы гипотеза және музыка сөйлеу алдында пайда болды деген болжам бар. Таласбектің пікірінше, бұл гипотезалардың барлығының ортақ кемшілігі бар. Олардың барлығы мәдениетті дамытудың қайтымсыздығы идеясына негізделген. Бір рет пайда болған өркениет біртіндеп, бөзгеріссіз және сызық бойымен дамып келе жатқан сияқты.
Таласбек бұл тәсілге үзілді-кесілді қарсы болды. Ол әлемдік ғылым униформизм мен катастрофизмнің антагонизміне негізделген деп санайды. Өзі де катастрофизмнің жақтаушысы болды. Яғни, біз білетін әлем жойылып, жойылып, кейде соңына дейін жойылған және бірнеше рет, сансыз рет қайта жанданған. Бұл бұрынғы өркениеттер біздікінен кем емес еді. Оның үстіне, олар жоғары дамыған өркениеттер болған шығар... Ұлы катаклизмдер, апаттар, көтерілістер кезінде мәдениеттер де жойылатын. Кейде олар із-түссіз жоғалып кететін, кейде олардан бөлек фрагменттер қалатын, ал тарихтың келесі кезеңінде бұл фрагменттер таңқаларлық формаларды тудыруы мүмкін. Әлемдік музыкалық мәдениет-бұл әр түрлі синхронсыз дамыған немесе дамып келе жатқан музыкалық мәдениеттерден тұратын мозаика...
Соңғы бірнеше ғасырда прогрессивті адамдар қандай да бір жолмен дарвинизмді танытты. Бірақ дарвинизм салыстырмалы түрде гүлденген уақытта ғана" жұмыс істейді". Ал гүлденіп тұрған заман әрдайым бола бермейтін. Ч. Дарвиннің ілімі екі апаттың арасында не болғанын ғана түсіндіре алады... Сондықтан біз көріп отырған музыкалық мәдениеттер қандай да бір "дамудың"нәтижесі емес. Бұл бұрынғы мәдениеттерден үлкен апаттар кезінде аман қалған нәрсе.
Касталар жүйесінің музыка тарихына қандай қатысы бар? Касталар, дәлірек айтқанда варн, төртеу болды. Олардың біріншісі абсолютті іздейтін брахман абыздары. Келесі каста-кшатриялар, олар жауынгерлер және патша өкілдерін білдіреді. Кшатрия жауынгерлерінен кейін вайшья жүреді. Бұл материалдық құндылықтарды өндірушілер, фермерлер, қолөнершілер, көпестер. Сонымен, төртінші каста – шудралар, яғни қол жетпейтіндер. Таласбектің пікірінше, бұл жүйеге кемшілікті, фашистік, артта қалушылар ретінде қарау үлкен қателік болып табылады. Дәлірек айтқанда, бұл әлеуметтік тәжірибеде солай болуы мүмкін. Бірақ каста тек әлеуметтік немесе таптық деңгей ғана емес. Каста – сананың құрылымы. Кастаның бөлінуін психологиялық типтерін қазіргі ілімдермен салыстыруға болады: біреу белгі жүйелермен, біреу адамдармен, ал біреу материалдық заттармен немесе ақшамен жұмыс істегенді жөн көреді. Осы негізінен каста болып табылады.
Брахмандар жер бетіндегі барлық нәрселерден жоғары, оның ішінде музыкадан да жоғары тұрады. Олар Абсолютпен тікелей байланысады, оны құрайды. Олар үшін музыка, ең оптимистік жағдайда, дыбыстардың теологиясы. Батыс Еуропа композиторларының арасында органист И. Бах өзінің рухани кантаталарымен музыканы Брахмандық түсінуге жақын.
Вайшьи мен шудралар музыка шығара ала ма? Шығара алады. Мүмкін, қазіргі кездегі еңбек ырғақтарынан музыканың пайда болу теориялары вайшьи пен шудралардың шығармашылығына өте қолайлы болып келеді. Бәлкім, вайшьев өнері мен шудрда біз көңіл көтеретін деп атайтын музыканың шығу тегі бар шығар. Кшатриялардың музыкасы анықтама бойынша өзгеше. Кшатриялар ғарыштың орташа деңгейіне ие, олар жоғары құмарлықтармен, ортаға тартушы күш пен сыртқа итеруші күштердің күресінде өмір сүреді. Музыка - бұл олардың әлемін білдірудің барабар тәсілі. Кәсіби музыка фольклордан емес, музыка рәсімінен емес, әндерден және басқалардан емес, соғыстың экзистенциалды тәжірибесінен туындайды. Кшатрия музыкасы-музыканың ең жоғары түрі. Себебі оны жауынгер жасаған. Жасөспірім кезінен бастап өліммен бастаған жауынгер, ол күн сайын өледі немесе өлтіреді, оның сана-сезімі өмір мен өлімнің, махаббат пен өлімнің арасында болады. Мұндай жауынгер Ұлы деп аталатын күнделікті өмірдегі мәңгілік музыка шығарады. Екінші жағынан, каста сананың бір түрі екенін ескере отырып, мен әлемнің барлық ұлы композиторларын кшатрия деп атайтын едім. Әскери бастаманың инициациясы – махаббат пен өлім-кшатрия музыкасында көрініс алады. Тек өлімнің жанында тұра алатын нәрсе ғана музыка болып саналады".
Бұл туралы Таласбек "Қазақ музыкасының баламалы тарихы"атты жазылған кітаптың кіріспесінде пайымдайды. Бұл тәсілмен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ қазіргі ғылымда маргиналды деп саналатын тұжырымдамаларға сүйене алатын және еркін ойлайтын Таласбектің интеллектуалдық батылдығын мойындамауға болмайды. Бәлкім, ол түсінген шығар, үздіксіз эволюция тұжырымдамасында адам, мәдениет сөзсіз қазақ музыкасын ( және әдебиетті) қалып кеткен ретінде қарайдыі. Таласбек модернизмнің "дәстүр және қазіргі заман"мөрін жоятын.
***
Түркілер, Ұлы даланың ат өркениеті – бұл әскери каста, Еуразияның әскери құрамы, біртіндеп қазақтар үшін ортақ орынға айналады деген ой. Бірақ, менің білуімше, Таласбек оны бірінші болып айтқан, ал біз 2000 жылы жазылған "Кет-Бугидің соңғы жорығы: көшпелі өркениеттің киелі миссиясы" атты мақалада бірге ресімдедік. Тиісінше, Қазақтың дәстүрлі музыкасы мен поэзиясы Таласбектің түсінігі бойынша – әскери. Едіге Тұрсынов 1970 жылдары дәлелдегендей, оның негізгі авторлары-жырау, яғни, эпостық әңгімешілер мен сал-сере-элиталық әскери бауырластардың мүшелері.
19 ғасырда қазақтар отарланған халық болған кезде қазақ өнерінің дамуы тоқтамайды. Ол жаңа бағытты қабылдайды. Мысалы, Біржан сал туралы Таласбек былай дейді: "қазақ вокалдық өнерінің тарихын екі кезеңге бөлуге болады: Біржан салға дейін және одан кейін. 19 ғасырға дейін қазақ әніне үлкен ауытқуларсыз, әдетте шарықтау шегі жоқ, ерекше драматизмсіз тегіс әуен тән. Бұл негізінен үлкен көңіл-күй, асыл әдемі әндер. Бірақ бұл тектілік әннің көзіне айналады, өйткені тектілік тыныштықты, ұстамдылықты білдіреді. мұнда эмоциялардың шығуы, айқай төзімсіз. Мұндай ән дамуға қабілетсіз болды, биік шыңдардың болмауы оның табиғатына сай болды.
Біржан сал аркинская әнінің түбегейлі жаңа түрін жасайды, онда оның керемет экспрессивтілігі, Жоғары Эго, әлемді білуге деген құштарлық, даңққа деген құштарлық көрінеді. Итальяндық опера ең алдымен жоғары дауыстар сайысы, әншілер бәсекелестігі сияқты пайда болатындықтан, жаңа қазақ әні Біржанның шығармашылық болмысы ерекшеліктерінің арқасында пайда болады. Оның кіші замандасы Ахан-сері, мысалы, лирикалық, әдемі, Ахан әндерінің шарықтау шегі дәстүр шегінде шебер жасалған, бірақ Біржан әннің жаңа түрін – күрделі, дамыған әуені, жарқын, экспрессивті, қуатты шарықтау шегі бар музыкалық драманы қалыптастырады. Бұл жаңа ән жеке сипатқа ие, ол отаршылдық кезеңде пайда болады, өнерде индивидуализм, эго – жақсы мағынада, композитордың таланты " (әзірге Таласбектің 7 томдық шығармасы шығарылмаған).
Немесе Таласбек Дина Нұрпейісованың шығармашылығын осылай сипаттайды: "Дина үшін ең бастысы − дыбыстың әсемдігі. Содан кейін ол бір әуезді сызықты тастап, екіншісін кез-келген жерден бастайды, кідіріс жасайды және үзілістен кейін жаңа сызықтан бастайды. Мүмкін, ол осы сәтте дауыстық бумаларын төмендетеді. Ырғақтың бұзылуы, ырғақты сәйкесіздік байқалады, бірақ колористикалық тұрғыдан Дина әрқашан мінсіз. Оның ерекше стилін ешкім қабылдай алмады. Көптеген адамдар одан үйренді, жеке және жазбалар бойынша, бірақ ол өзі құрған мектептің жалғыз өкілі болып қала берді. Дина өзінің және басқа адамдардың күйлерін еркін орындайтын және ешқашан қайталанбайтын. Бұл кейде күлкілі жағдайларға әкелетін. А. Затаевич Динаның орындауындағы күйді нотаға түсіреді, сосын жазбаны тексеру үшін тағы да айтуды сұрайды, Дина жаңа нұсқада айтады, Затаевич таңғалып, ашуланады: "сіз жаңа ғана басқаша айттыңыз!", бірақ Дина барлық қарсылықты жоққа шығарады.
Динаның шығармашылығы – қазақ музыкасындағы авангардтық тәжірибе. Дина музыканың негізгі заңын – ырғақ бірлігін бұзудан қорықпайды. Ол оны үнемі үзіп отырады. Бұл ода ырғақ суреті жоқ екенін білдірмейді. Ол әрине бар, өйткені бұл колорист сүйенетін қаңқа. Ырғақтық сызықсыз музыка тек дыбыстар жиынтығы. Бірақ Динаның ырғақты сабақтастықты үнемі бұзады. Бір сызықты үзіп, екіншісіне секіреді. Ол үшін логикалық тізбек жоқ. Оған тыңдап Ошоны еске аласың: "Шебер сәтте өмір сүреді". Дина бұзақылық, бірақ дыбыстың түсі әрқашан керемет.
Оның орындалуы ырғақты сабақтастыққа, ырғақты тұтастыққа емес, мүлдем басқа заңдылыққа негізделген. Дина жаңа эстетикалық шындықты, эстетикалық принципті ашады. Алдыңғы дыбыс экспрессивті, эмоционалды із қалдырады және ол кейінгі дыбыспен жабылады. Дина канонды бұзудан қорықпайды, қазақ музыкасындағы мұндай эксцентрлік ойын енді ешкімде жоқ. Динаны Шниткамен салыстыруға болады, оның жұмысы дыбыстардың керемет, мүмкін емес комбинациясымен сипатталады.
Динаны қайталау мүмкін емес, сондықтан ол өзі құрған мектептің жалғыз өкілі – оның ізашары, классигі және соңғы шебері болып қала берді. Бұл стиль Динада аяқталды. Домбырашылар Дина күйлерін, оның репертуарын орындайды, бірақ олар әдетте канондардан алыстауға қорқады, сондықтан басқа бір нәрсе шығады".
Таласбек дәстүр ұғымын архаикалық догма ретінде бұзады. Таласбектің қабылдауында қазақ музыкасының тарихы өзінің мінсіз ұлылығымен қатып қалған өткеннің ұлы қайраткерлерінің мұңды аллеясы болудан қалды. Ол тірі процеске айналады, мысалы, жергілікті жерлерде Сүгір Әлиев және Боранқұл Қошмағамбетов сияқты шеберлер олар кеткенге дейін (ал Боранқұл 2006 жылы (2007 ж.) қайтыс болды ма?) . Данышпандар тәжірибе жасап қана қоймай, даралығын еркін білдіреді, бірақ қателесіп те жатады, және өздері ойдан шығарып және бұзақылық жасайды. Мысалы, Таласбек: "Қазанғаптың күйі – жарқынсыз ән. Бұл жарқынсыздықта болмыстың қорқынышты метафизикалық құпиясы жасырылған..." Осы ретте," Шынаяқ тастар " − "кесе лақтыру" күйінің атауын түсіндіре отырып, Таласбек күйдің тарихын жеткізеді: Қазанғап қонақта ойнап, шайды төгіп жатқан әйелдің тыңдап қалғаны сонша, оған шай құюды ұмытып кетеді де, күйші оған өзінің бос тұрған кесесіне екі рет нұсқайды, ал үзіліс кезінде оны айналдыра отырып, бүкіл үстел үстінен лақтырып жібереді, сөйтіп кесе дәл әйелдің алдына түседі. "Бұл шебердің бұзақылығы, бір таң қаларлығы бұл үзіліс өнер түрінде дәлелденген", − деді.
***
1930-40-шы жылдардағы бірқатар тәжірибелерден кейін оркестр үшін жаңғыртылған домбыра мен қобыз жасалды, олар енді өзгермейді, фабрикаларда, цехтарда өзгермеген түрде жаңғыртылды, ал қазір жеке шеберлермен жасалады. Сонымен қатар, Мағауия Хамзин және Таласбектің өзі сияқты дәстүрлі домбырашылар өз уақытының қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне қарай дәстүрлі домбыра түріне қатысты тәжірибелерін жалғастырды. Бұл модернизм мен дәстүрдің қарама-қайшылығының күмәнінің тағы бір мысалы.
Таласбек "ұлттық костюмге" "ұлттыұтарға" сахнада тек "ұлттық костюмде"өнер көрсету талабына шыдай алмады. Эстетикалық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да: ыстық, ауа жетпейді, кең тігілген шапан жейделері ойнауға кедергі жасайды, тақия үстіне тағылған үлкен төре-қалпақ үнемі басына түсіп, құлап қаламын деп қорқытады. Мұның бәрі ойынға назар аударуға кедергі келтіреді. Таласбек атасынан естігендерін жеткізді: нағыз күйшілер, егер сал-сері болмаса, тыңдармандарды музыканың өзінен ешнәрсе алаңдатпауы үшін, көрермен алдында көзге түспейтін киіммен ойнайды, ал шыңғысидтер музыканттарды шымылдырықтың артында отырып тыңдаған. Таласбектің өзі сахнаға жеңі оралған көйлекпен шығуды жөн көреді, қазақ концертін ұйымдастырушы Сәуле Аллестің шұғыл өтініші бойынша Франциядағы әлемдік музыкалық мәдениеттер фестиваліне шапанды 2004 жылы ғана сатып алды: "Тәттімбеттің шөбересі сұрады, ал бұл Хан қызының өтінішінен де маңызды", − деді ол сол кезде.
Таласбектің "ұлттық костюмге" шын мәнінде қазақ музыканттарының экзотизациясына, өзін-өзі бағдарлауына қарсы наразылық. Сол наразылық Таласбектің Ықылас атындағы музыкалық аспаптар мұражайынан шығарылуына себеп болды. Бұның тарихы осындай. 1980 жылы 10 қыркүйекте № 2/1 бұйрықпен Таласбек музейінің меңгерушісі қызметіне қабылданып, №1 бұйрықпен әлі жұмыс істемейтін Жарқын Шәкәрім музейінің директоры болып жұмысқа алынып, Таласты ауылдан шақыртады. Таласбек мұражайдың қалай құрылғаны, осы жұмысқа байланысты болған оқиғалар туралы қызықты, жанды естеліктер жазды. 1981 жылдың көктемінде мұражай ашылған кезде Таласбек онда зерттеуші, экскурсовод, сонымен қатар музыка шебері (эксперименттік шеберханада домбыра жасаған) және қоғамдық бастамада (яғни ақысыз) жұмыс істеді, мұражайдың барлық қызметкерлері сияқты "Сазген" фольклорлық-этнографиялық ансамблінің солисті Югославияда гастрольде болды (шетелдік гастрольдер сол кезде Кеңес музыканттары үшін сәттіліктің шыңы болды).
Керемет мүмкіндіктер ашылған сияқты, бірақ 1983 жылы Таласбек мұражайдан өз еркімен босатылды. "Жазушы" баспасына редактор лауазымына қабылдау туралы еңбек кітапшасындағы келесі жазба 1984 жылғы 28 желтоқсанда жазылған, яғни Талас мұражайдан "белгісіз жаққа" кеткен ,бір жарым жылдан астам уақыт жұмыссыз болған (іс жүзінде ол мұражайдан кеткеннен кейін бірінші жыл ғана жұмыссыз болған, содан кейін ол К. Байсейітова атындағы музыка мектебінің шеберханасына жұмысқа орналасқан, ол жерден баспаға жаққа кеткен). Кеңес заманында өмір сүргендер бұл тек материалдық қиындықтар ғана емес, сонымен бірге билікпен қарым-қатынастағы қиындықтар, "басқа біреудің ақшасына өмір сүру"қылмыстық баптың тұрақты қаупі бар екенін біледі. Оның үстіне Алматыда баспанасы және тұрақты тіркеуі жоқ жас қазақ үшін.
Таласбек неге мұражайдан кетті? Сыртқы себеп-жанқиярлық, ішкі-мақтаныш, кеңестік ресми мәдениетте қазақтың дәстүрлі музыкасының алатын орны туралы келіспеушілік.
Мұражайға шетелдік қонақтар жиі келді, олар үшін" Сазген " жабық концерттер берді. Кеңес заманында шетелдіктермен, әсіресе шет жерлерде қалай "қарым-қатынас жасалғаны" белгілі. Ал Таласбек мұндай көзқарасты қабылдамады. Ол американдық туристердің алдында сағызды шайнап, аяқтарын алдыңғы орындықтардың артына, тіпті сахнаға қойып, ансамбльдің бишісіне кедергі келтіріп, ата-бабаларының музыкасын орындаудан бас тартты (сол кезде мұражай әлі бейімделмеген ғимаратта болған, концерттер қарапайым бөлмеде берілген). Ол мұражай ережелері мен қызметкерлердің ескертулерін агрессивті түрде елемейтін интуристерді тартып алды. Сондай-ақ, ол "бір таяқ, екі жол"рухында шовинистік ескертулер жасаған келушілерді қатты тиісіп немесе жаралады).
Таласбек, негізінен, әйелге күш қолдануға шыдамады, ал бордақыланған интурист оған қазақ қызметкері "қалайша, бұл шетелдіктер емеспе!",- деп ескерту жасаған кезде, Таласбек: "Менде олар үшін шетелдікпін!» деп жауап берді. Таласбектің бұл жанжалдары, негізінен американдықтармен, танымал болғаны соншалық, сол кезде "Интуристте" гид болып жұмыс істеген режиссер Болат Атабаев Таласбек жұмыстан босатылғаннан кейін: "ал сіздің барлық уақытта интуристермен күресетін қызметкеріңіз қайда?» деп сұрапты.
Таласбек тағы атақты музыкатанушы, профессор Болат Сарыбаевпен қақтығысып қалды. Қазір Б.Сарыбаевтың ежелгі музыкалық аспаптарының жеке коллекциясы мұражай экспозициясының негізіне алынған деп қате саналады. Олай емес. Дәлірек айтқанда, бұл жоспарланған болатын, коллекция негізінде мұражай ашу туралы бұйрық қабылданды, бірақ музыкатанушы мен мемлекеттік сатып алу комиссиясы баға туралы келіспеді. Бұл коллекцияны қазіргі уақытта Астанадағы мұражайлардың бірі марқұмның отбасынан сатып алған, ал 1980 жылы мұражай экспозициясы әртүрлі адамдар сыйға тартқан ескі аспаптардан, сондай-ақ белгілі музыка шебері Дәркембай Шоқпаровтың бригадасы жасаған аспаптардан құралған.
Болат Шамғалиұлы, әрине, мұражай мен ансамбльдің тұжырымдамасына қатты әсер етті, тәжірибелік шеберхананың жұмысын басқарды. Шеберлер құралдарды оның эскиздері мен сызбаларына сәйкес жасауы керек еді. Бірақ бала кезінде домбыра жасауды үйренген, бұл істе жоғары деңгейге жеткен Таласбек Б.Сарыбаевтың нұсқауымен келіспеді, домбыраны өз түсінігі бойынша жасады, кәсіби орындаушылық қажеттілігіне қарай аспапты жетілдірудің өзіндік жолын іздеді.
Егер нақтылап қарасақ, жанжалдың себебі одан да терең болды. Таласбек негізінен Б. Сарыбаев құрған фольклорлық – этнографиялық ансамбльдерге қарсы болды. Оның пайымдауынша, бұл ансамбльдер экзотиканы іздейтін туристерге бағытталған, кәсіби қазақ музыкасының фольклоризациясы мен реархаизациясына алып келеді. Б.Сарыбаев археологиялық қазба жұмыстарының, этнографиялық зерттеулердің нәтижелері бойынша қалпына келтірген, туыстас халықтардан алынған көптеген аспаптар шын мәнінде музыкалық емес, соғыс пен аң аулауда қолданылатын шу, сигналдық аспаптар болып табылады. Кейбір аспаптарда қарапайым техника мен репертуар бар, ал кейбіреулері "құрастырылмайды". Екінші дүниежүзілік соғыста қазақ дәстүрінің соңғы мықты тасымалдаушысы қаза болған кезде, сыбызғы башқұрттарда, ал жетіген Сібір халықтарында жақсы сақталған. Таласбек бұл аспаптардың барлығын ансамбльге тең дәрежеде қосудың қажеті жоқ деп есептеді,бұл домбыра мен қобыз өнерінің құлдырауына алып келеді деп ойлады.
Мен Б.Ш. Сарыбаевтың қазақ мәдениеті үшін қызметінің маңызына ешбір жағдайда дау айтпаймын, жай ғана ғалым бұл мәселеге этнограф ретінде қарайтын, ал Таласбек – қазақтың дәстүрлі музыкасы таза музыкалық феномен ретінде дамуы, этнографиялық шоуға айналмауы тиіс деп есептеген музыкант ретінде қарады. Қазақ музыкасы мен музыканттарын мұражай экспонаттарына айналдыру идеясы Таласбек үшін қолайсыз болды. Бәлкім, Болат Сарыбаевтың мұражай үшін көзқарасы дұрыс болар. Ең жақсысы екі бөлек құрылымды құру еді... Сонымен қатар, екі қатты мінезділердің жанжалдасуы болды. Таласбек мұражайда келушілермен жұмыстан босатылған зерттеуші ретінде қалғысы келді, бірақ басшылықты бұл нұсқаны қанағаттандырмады...
***
"Талтүс" автобиографиялық романында Таласбек қазақ өнерінің импровизациялылығы туралы аңызды бұзып, күй жасаудың немесе реконструкциялаудың техникалық тәсілдерінің бірін егжей-тегжейлі сипаттайды, "ақын көргені жайлы ән салады" (күйші де шартты "ақын"деп тұжырымдалады деген пікір бар). Ал романда түсіндірілгендей, бір күй әр түрлі орындала алады, күйшилер арасында канон, аутеничность, түпкі ойы мағыздылығына қарайтындар, және күйді өзінше жеткізуге тырысқандар болды. Мұндай күйші туралы бас кейіпкер Сабыт былай дейді: "Егер сенің Ғазиз атаң ертеде өмір сүрсе, ол нағыз май болар еді... Сал-сері деген ауылдарда концерт ойнайтын, оларды аралайтын әртістер сияқты. Мен асыра айтпаймын, қазіргі әртістер тіпті сал-серенің қолына су құюға да жарамайды..." Әкесімен сөйлескеннен кейін ол Ғазиздің лүйлесімділікті қысу тәсіліне басқаша қарай бастады. Шын мәнінде, Ғазиз үшін күй – бұл тек қиялға берілуге себеп. Ол кез келген жерден кез келген күйді өздігінше ойнайды. Әрине, ол негізгі әуеннен ауытқымайды. Бірақ Ғазиз қандай күй қабылдаса да, оның орындауында Аджыгерей әкесінен естіген күйге ұқсайды да, ұқсамайды да.
Ол, ол емес . Газиздің қиялымен жасалған кез-келген керемет әуенді күй деп тану мүмкін емес. Бұл ескі күйлермен бір деңгейде тұрған мүлдем жаңа күй...»
"Домбыраға тіл бітсе. Қазақтың байырдағы музыкалық терминологиясы хақында" − "егер домбыра сөйлесе. Көне қазақ музыкалық терминология жайында» 1989 жылы "Жұлдыз" журналында жарияланған мақаласында Таласбек дәстүрлі домбыра терминологиясын сипаттайды: күй бөліктерінің дәстүрлі атаулары, техникалық тәсілдер, үйлесімділіктер және т.б. Бұл өз заманында сенсация болды, кейін осы тақырыпта басқа авторлардың бірнеше мақаласы жарияланды. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл мақала қазақтың музыкалық білімінің бар екенін, сол кезде мүлдем ұмытылғанын мәлімдеді.
Таласбек бұл мақаланы ішінара орыс тіліне аударды. Заманында мені және көпшілікті таң қалдырған бөлшегі міне: "Үйлесімділік " кәдесіз", яғни" орынсыз " " есер тартыста" пайдаланылады ("есіру" – бас ауып кету) – музыкалық каламбур немесе қазіргі заманғы театр абсурда сиякты. Жарыста ең керемет дыбыстардың сәйкес келмеуіне, дәлірек айтқанда, сәйкестікке қол жеткізген, бірақ абсурдтық және гармонияға заңдарына қарсы сәйкес қол жеткізген адам жеңеді... Өнердің бұл түрінде өзіндік классикасы, тіпті канондары да болды. Оның үстіне, күй абсурдты ғана болып қоймай, сонымен қатар әдемі болу керек. Тыңдармандар бұл дыбыс үйлесімділігіне таң қалып, ақымақ тақырып олардың күлкісін тудырды..."Есер тартыстың мүмкіндігі кеңестік кезеңге дейінгі қазақ аудиториясының жалпы жоғары деңгейін көрсетеді: музыкалық әзілді, абсурдты түсіну, ол үшін дайындық қажет.
Таласбектің дәстүрлі мәдениетке қатысты көптеген күтпеген идеялары бар, мысалы, күнделікте: "әр мәдениет басқа мәдениетке тап болғанға дейін постмодернистті. Манасшы, күйші блоктармен, архетиптермен есте қалады, олармен жұмыс істейді".
Раушан Жұманиязова жақында: "империялардың өз колонияларымен немесе" сателлиттермен " қарым-қатынасы басқаша дамыды. Айырмашылық әсіресе 20 ғасыр музыкасының мысалында айқын көрінеді. Солайша, Ұлыбритания Үндістанға, оның мәдениетіне үлкен қызығушылық танытты, оның ерекшелігін, логикасын түсінуге тырысты. Үнді мәдениеті, философиясы, музыкасы еуропалық және британдық музыкада жаңа ағымдардың пайда болуына қатты итермеледі (идеялардан, жағдайардан бастап, музыкалық тілдің нақты элементтеріне, ырғақты, үйлесімді, интонациялық ұйымға, шығарманың құрылымына дейін). Кеңес Одағы – бұл басқа модель. Дәстүрлі мәдениет бұлдырлап және зорлықпен өзгеріп, жеңілдетіліп, "жалғыз дұрыс" музыка мәдениетін қалыптастырды. Бұрын-соңды болмаған артықшылыққа ие бола отырып, кеңес мәдениеті қазынаны алдау мен примитивизациялауға келді". Таласбек қазақтарға жоғалған қазыналары туралы айтып, оларды қазақтарға кем дегенде ішінара қайтаруға тырысқан адам болды.
2000 жылы Таласбек "Күй өнерінің болашағы" − "Будущее искусства кюя"атты мақала жазды. Мақала жазуға серпін 1990-шы жылдардың ортасында Парижге қоныс аударған менің досыммен әңгіме болды, ол және оның ұлы Париж консерваториясының мектебінде оқыды және КСРО мен Франциядағы Музыкалық білім беру жүйесін салыстыруға мүмкіндік алды. Басында ол француз көзқарасына таңданып, былай деді:"кеңестік музыкалық білім беру жүйесі баланы роботқа айналдырады, оны балалық шағынан айырады, ал Францияда білім алушының даралығы, ішкі қажеттілігі әрқашан ескеріледі". Бірнеше жылдан кейін ол көп нәрсені қайта ойлады: "Францияда барлық жерде, соның ішінде білім беру саласында, "бәрі рахат үшін"қағидасы бар. Бір жағынан, математикадағы ең күрделі тақырып, мысалы, балаларға ойын түрінде берілген кезде жақсы сіңеді. Бірақ, екінші жағынан, адам табиғаты бойынша жалқау, жүйелі сабақтар жалықтырады. Францияда баланы мәжбүрлемейді, бұл адамға қатысты зорлық-зомбылық деп саналады. Ал музыкада күнделікті көп сағаттық сабақтарсыз шыңдарға жету мүмкін емес. Енді Мен Кеңестік музыканттардың Батыста неге осылай аталатынын түсіндім".
Осындай әңгімеден кейін Таласбек өзінің мақаласын жазды: "бір жағынан, ешқандай мәжбүрлеу болған жоқ және бола да алмады. Екінші жағынан, менің атам колхозда жұмыс істеді және үй шаруашылығында жұмыс істеді, мен қарапайым мектепте оқыдым, ол да көп жұмыс істеді: көршілермен бірге қойларды бағып, мал бағып, алыстағы құдықтан су алып жүрді және т.б., сонымен қатар көрші балалармен ойнау мүмкіндігін жіберіп алмадым, көптеген көркем әдебиеттерді оқыдым, он жастан бастап жылына төрт ай шабындықта табыс таптым, яғни күнделікті көп сағаттық сабақтар туралы әңгіме болған жоқ. Дегенмен, он жеті жасқа қарай менің репертуарым жүзге жуық күйді қамтыды, ал консерватория түлегіне қойылатын жалпы талап (музыкалық мектеп пен колледжде білім алғанға дейін) – репертуары 20-30 күй. Біз сапалық айырмашылық туралы үндемейміз. Мен бұл фактілермен мақтанғым келмейді, менің атам да талантты шәкірт болды, өкінішке орай, ерте қайтыс болды. Бірақ бұл фактілер сізге сұрақтар қоюға мүмкіндік береді: дәстүрлі музыкалық педагогиканың мәні неде, оның кез-келген тәжірибесін қазіргі білім беру жүйесінде қолдануға бола ма?
...қазақ дәстүрінде Европадағыдай музыкалық педагогиканың оқшауланған тармақталған жүйесі болған жоқ. Күй, ән немесе жыр білім беру жүйесінің элементі болды. Басты байлық-адам, басты мақсат – рухани тұлғаны тәрбиелеу. Арнайы музыкалық мектептер болмағаны түсінікті. Мектеп-мұғалімнің, музыканттың үйі, ал оқу мерзімі мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына байланысты... Менің атам менің өнерімді жеткізу үшін екі күнге ата-анамнан алып кетті. Жасы үлкейгеніне қарамастан, ол менің ауыр сабақтарды үйренуге дейін өспегенше шыдамдылықпен күтті. Мен жеті жасқа толғанда және балалар ойын кезінде күйлер айта бастағанда, атам осыдан жеті жыл бұрын жасырынған ағаштың бір бөлігін алып, одан менің өлшемім бойынша домбыра жасап, оқытуға кірісті. Бұған дейін менің музыкалық тәрбием мен мұғалімнің жанында тұрып, оның ойнағанын, әңгімелерін күн сайын тыңдау мүмкіндігіне ие едім.
А. С. Пушкиннің мерейтойын тойлауда сөйлеген сөзінде А. Блок: "өнердің арнайы түрлері жоқ", - деді ... Бұл өнер өздігінен аяқталмауы керек, бірақ адамның рухани әлеуетін дамыту техникасы, содан кейін кез-келген салада төгіліп, кез-келген нысанда жасалуы керек нарсе. Сондықтан шын мәнінде дарынды адам барлық жағынан дарынды. М. Ю. Лермонтов, ол әдебиетке назар аудармағанда, сурет салуда жоғары деңгейге жетуі мүмкін етін. ХХ ғасырдың көптеген ұлы физиктері өздерінің музыкасын ғылымға қарағанда байсалды қабылдады. Бұл дилетантизмнің шынайы бастапқы мағынасы, "Сегіз қырлы, бір сырлы" ("Человек с восемью гранями-сообществами и одной сутью") және "Өнерді үйрен, үйрен да жирен" («Научись искусству, а затем отринь его», мұны өнерден бас тарту мағынасында емес, өнерді өз мақсатына айналдырмау талабы ретінде түсіну керек)...
Баланың оянып жатқан руханилығы құрметпен қабылданды. Студентке алғашқы күндерден бастап өзінің талантын көпшілік алдында немесе емтихан тапсыру арқылы дәлелдеудің қажеті жоқ еді. Балалық шақ-бұл пассивті қабылдау кезеңі, баланың өнерді ішуі су ішу секілді болу керек, ол жетістіктерді көрсету кезеңі емес. Музыка адамның жан дүниесінде эмоциялардың белгілі бір қабаттарын оятады. Сондықтан ол ойыншыққа айналмауы керек. Баланың жан дүниесіндегі эмоционалды қабаттарға мерзімінен бұрын әсер етпеу керек, олар кейінірек өмірге оянуы керек. Сезімдер сананың терең қабаттарында сақталған кезде ғана жетіледі, содан кейін олар таза, толық көрініс бере алады.
Мынадай жағдай есімде. Мен он жаста едім, төртінші сыныпта оқыдым. Мұғалімнен тығылып Тәттімбеттің "Зар Қосбасар" ("Қосбасар" – өлім мен өмірдің мәні жайлы ең күрделі күйлердің бірі) күйін жаттап алып, құрдастарымның алдында орындадым. Кенеттен есіктен кірген кемпір (ол есіктен музыканы естіген болуы керек) мені иығымнан таяқпен ұрып, ұрысты. Біз ұлдармен бірге қаша жөнелдік. Кешке мен бұл оқиға туралы мұғалімге айттым. Ойланбастан, ол кемпірдің дұрыс жасағанын айтты, содан кейін үндемей қалып біраз уақыттан кейін былай деді:"Қане, күйді ойнап берші" деді. Мен мүмкіндігінше орындадым, мұғалім күлді және бұл күйді орындауға әлі ерте екенін айтты. Он жеті жасымқа келгенде осы күйдің орындалуына оралдық. Бірақ қазір мен оның мағынасын соңына дейін түсіндім деп айта алмаймын...»
Айтпақшы, Мугульсум есімді көрші кейінірек Таласбек студент болып, жазда үйінің жанындағы құрылыста жұмыс істеген кезде оның қолынан сүйді. Қазақтарда шамасы кішкентай баланың , жігіттің қолын сүй керек етін. Көптеген қарттар Таластың қолын балалық шағында және жастық шағында оны атасының шығармашылығын жалғастырғаны үшін ризашылық білдіру үшін сүйетін. Студенттік жылдары Таласбек кейде достарымен бірге әдеби отбасы, әкесі-сыншы, анасы-ақын болған курстасының үйінде тұрды. Таласбек бірде Сүгір Әлиевтің (ол осы мектептің техникасын меңгермеген, бірақ Ұлы Сүгір күйлерін жақсы көрген) күйін ойнап жүріп, басқа бөлмеден сыныптасының әжесі келіп, қолын сүйіп, кетіп қалады. Ол апа Сүгірдің қарындасы екен, ал сыныптасының әкесі Төлеген Тоқбергенов домбырада тамаша ойнаған, Таласбек оны пластинка жазуға көндірген, бірақ еш нәтиже шықпаған.
"Күй өнерінің болашағы" атты мақаласында Таласбектің естеліктеріне қайта оралсақ: "мектепте домбырашы екенімді білмейтін. Уақыт өте келе Мен атамның ең жақын достары – музыканттардың алдында біздің үйде музыка орындадым, ал алғашқы көпшілік алдында өнер көрсету оныншы сыныпта ғана өтті, ол кезде ауданнан кенеттен кезекті байқауда мектеп оқушыларының бірі шертпе күй орындау талабын түсірген болатын... Бұл дәстүрлі музыкалық тәрбиенің мәні, онда тыңдауға, сезімге, үнсіз қабылдау мен өсуге, рухани дамуға бағытталған тәрбиеге баса назар аударылады".
Осылайша, дәстүрлі мәдениеттегі тәрбиенің маңызды бөлігі әңгімелерді тыңдау болды. Балалар, әсіресе қабілетті деп саналғандар ересектерден бөлінбеді, олар кішкентай кезінен бастап ересектердің әңгімелерін тыңдап, біртіндеп естігендерін терең түсінді. Оның қалай жүретіну "Полдень" романында айтылған. Роман жарияланғаннан кейін сын айтылды, романның кейіпкерлері әрқашан ет жейді, шай ішеді және ... арақ ішеді және сөйлеседі, ежелгі кезеңдер туралы айтады, өмірлеріндегі оқиғаларды еске алады. Бір жағынан, қазақтар дастархан басында көп сөйлесті, сол кезде дәстүрлі музыканттарға арналған үй ішіндегі концерттер те қонақ асы кезінде рұқсат етілді. Екінші жағынан, Таласбек "әңгімедегі әңгіме" дәстүрлі түрін саналы түрде дамытты, оның жарқын мысалдарының бірі "Мың бір түн"жинағы болды.
Таласбек Әсемқұловтың нағашы атасы күйші Жүнісбай Стамбаев және оның достары "Талтүс" - " Полдень "романының кейіпкерлерінің прототипі болды. Мысалы, 23 жыл орман өрісінде және лагерьдегі қорғасын кенішінде, содан кейін колхозда 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеген Жүнісбай 1960 жылдардың аяғында айына 11 рубль алды. Кейде қарт кісілер парсы тілінен қазақ тіліне аударылған Қалмахан Абдықадыровтың "Мың бір түн", М.Әуезовтің "Абай жолы" кітаптарын сатып алатын. Олар кирилл алфавитін білмеді, сондықтан олар кешке жиналған кезде, мектеп оқушылары немерелеріне дауыстап оқуды тапсырды. Осындай оқырмандардың бірі Таласбек те болды. "Мың бір түн" қарттар екі-үш жыл үзіліспен тыңдады, кітап нұсқасын ауызша білетін нұсқамен салыстырды, символизмді талқылады. Таласбектің "Қазақ эпосы: әуел бастан мағынаны іздеудегі адам рухы" атты мақаласы қазақ эпосын қариялар сияқты түсіндіреді.
М. Әуезовтің роман – эпопеясымен мынадай оқиға болған. Таласбек Айғыз ауылы Абай орындарына жақын орналасқан, сондықтан да қариялар бала кезінен осы отбасы туралы көптеген оқиғаларды естіп, Құнанбайды әулие ретінде құрметтеген (қазақтың "әулие" сөзі христиандық "святой" ұғымымен үйлеспейтінін ескерген жөн). Қарттардың арасында Абай әкесінің тек тізесіне дейін жеткен деген пікір болған. Кеңес цензурасының қысымымен жазушы Құнанбай бейнесін қатты өзгерткен романның оқылуы таң қалдырды, содан кейін қарттардың наразылығын тудырды: "біз білетін Құнанбай, халық жадында сақталған және кітаптағы Құнанбай мүлдем өзгеше". Соңында қарттар мектеп әдебиет мұғалімін кездесуге шақырып, оған сұрақтар қоя бастады. Ол ақсақалдарға романдағы Құнанбай феодалдық өткеннің нышаны екенін, социалистік реализм аясында не қажет екенін түсіндірді. Жүнісбай соцреализмді боқтап, мектеп мұғалімін қуып жіберді.
Таласбекті дала эпикалық дәстүрі мен ауызша тарихнамадан түбегейлі ерекшеленетін әдебиет әдісімен танысу осылай болды. Түркі дәстүрі батыр туралы шындықты айтуды талап етеді. Эпос "мадақ жыры" − батырды еске алу кешінде орындалған мадақтама әндерге орайластырылады. Эпостың бағыты – аруах батыр, ал аруах бақытсыз болады, егер ол жасалмаған ерліктері үшін көтерілсе, оның қателіктері мен теріс қылықтары туралы ұмытып кетсе, егер жаулардың ерлігі туралы шындық көрсетілмесе, оны жазалайды деп саналады.
***
Тілдер жайында. 1960 жылдары Айғыз ауылында жалғыз орыс – пешші Иван тұрды, ауылда немістер мен ұйғырлар қазақша сөйледі, бірақ Жүнісбай ата ұлын орыс сыныбына берді. "Орыс тілі дүниенің кілті" болғандықтан емес, "жаудың тілін білу керек". Солай ол мәлімдеді. Орыс сыныбының оқушыларын құрдастары ұнатпады, шоқынған деп мазақтап, ұратын. Таза қазақ ауылында ол бұл тілді көркем әдебиет арқылы үйренді, негізінен классикалық әдебиеттерден. Ауылда сатушы болған оның үлкен әпкесі Зәуреш орыс тілінде орыс ақсүйегі ретінде сөйлейтін, өйткені ол үшін бұл күнделікті қарым-қатынас тілі емес, классикалық әдебиеттің тілі болды.
Ауыл мектебінде тоғызыншы және оныншы орыс сыныптары болған жоқ. Үлкен апалы-сіңлілердің бірі Таласбекті Алматыға алып кетті, бірақ ол ауылды сағынды, өзі оқымады, қыста оны басқа үйленген әпкесіне Ақтоғай станциясына жіберді. Таласбек сонда да оқымаған, оны қорытынды баға бойынша екінші жылға тоғызыншы сыныпта қалдырды. Осыдан кейін апалы-сіңлілері Таласбекті Айгызға жібереді де, мектепті қазақ тілінде бітіреді. ҚазПИ-де оқып жүрген кезінде ол Виктор Бадиков сияқты орыс бөлімінің оқытушыларының дәрістеріне қатысуға рұқсат алды, екі бөлімнің студенттерімен сөйлесті. Таласбек көркем және ғылыми әдебиеттерді оқуға мүмкіндік бергені үшін орыс тіліне ризашылығын білдіріп, былай деді: "Мен не оқсам да, оқығанымның қазақтар үшін қаншалықты пайдалы болуы мүмкін екендігі туралы әрқашан ойлаймын".
Таласбек нағыз билингвист жазушылардың бірі, Қазақстандағы үздік аудармашылардың бірі болған, тіпті 1990-шы жылдардың басында альма-матерде аударма өнерінен сабақ берген, көркем әдебиетті екі бағытта да, сондай-ақ түрік тілінен де аударған (ҚазПИ-де түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жақсы оқытқан, Таласбек олардың кез келгенінде еркін тілдескен).
Таласбек орыс тілін соншалықты сезініп, ондағы стильдермен ойнайтын дәрежеде еді. Киносценарийлерде Таласбектің орыс тілі көтеріңкі, бұл ретте өте жанды, шырынды, жарқын, бейнелі, қазақтың көне дүниетанымын бейнелейді. Мақалалар мен сұхбаттарда орыс тілі өте заманауи. 90-шы жылдардың ортасында Халықаралық "Заман-Қазақстан" газеті үшін Таласбек Мұхаммед пайғамбардың беллеттелген өмірбаянын түрік тілінен орыс тіліне аударған. Профессор Әсия Мұхамбетова: "Таласбек, бұл шіркеу славян тілі, орыстардың өздері қазір бұл стильмен табиғи түрде жаза алмайды, ал сіз попович сияқтысыз",-деп таң қалды. Жауап ретінде Таласбек жас кезінде Киелі кітапты оқығысы келетінін және оның орыс досы, Талғар діни қызметкерінің ұлы әкесінің іссапарға баруын күтіп, Таласбекке Библия кітапбын алып келгенін айтты.
Тілдерге байланысты мынадай оқиға бар: 1980 жылдардың басында Таласбек Философия институтының аспирантурасына түсуге тырысты, шет тілінен емтихан тапсыру керек болды. Таласбек түрік тілінен емтихан тапсырғысы келді. Бірақ еуропалық тіл керек болып шықты, Таласбек: "егер Лондонда ағылшын фольклоры бойынша диссертация жазғысы келсе, одан қазақ тілінен емтихан талап ете ме?" Осымен оның аспирантурасы аяқталды. Күлкілі оқиға, бірақ Таласбекке өте тән.
Қазір қазақ тілді жас ғалымдар грантқа өтінім беріп жатқанда, тақырып тек қазақ тілінде, бірақ олар құжаттарды қосымша орыс және ағылшын тілдерінде ресімдеуі тиіс, сол жағдайды есіме аламын. Сондай-ақ, бұл балаларға Таласбектің әлем тілдерінің бірінде көп кітап оқығанын және сол тілдердің бірін меңгеруі керектігін әрдайым есіме саламын. КСРО ыдырағаннан кейін ағылшын тілін тапсыру үшін тек ағылшын коммунистерінің газетін ғана емес, сонымен бірге Таласбек оны жас кезінде білмейтініне қатты өкініп, қызығушылық танытқан кітабын орыс тіліне аударғанша күтуге мәжбүр болды.
Сонымен қатар ол: "орыс тілі қазақтарға тым қымбат болды және бізге тағы елу жыл жұмыс істеу керек", - деді. Бұл тәсіл қазақ тілді жазушылардың көпшілігінің пікірінен мүлдем өзгеше. Қазір кейде олар метрополияның тілі тек отарлаушы адамдарға ғана емес, сонымен бірге отарланған халықтарға да тиесілі деп айтады. Мүмкін, Таласбек те солай ойлаған шығар.
***
Бірақ бұл кейінірек болды. 1973 жылы атасы қайтыс болғаннан кейін он жеті жасар Таласбек Алматыға келіп, Бүкілодақтық "Мелодия" фирмасының Алматы дыбыс жазу студиясында
"Байжігіттің күйі" жеке дискісін, сондай-ақ бірнеше телебағдарламаларды (бұл күндері Қазақстанда тек үш телеарна: екі мәскеулік және бір алматылық, тек кешке хабар тарататын) жазып алған. Бұл этномузыктанушы Жарқын Шәкәрім мен жазушы Мұхтар Мағауиннің – туыс Байжігіттің қолдауының арқасында мүмкін болды.
Бірақ бұдан әрі не істеу керек? Жүнісбай ата қайтыс болғанға дейін ұлына консерваторияда оқуға тыйым салған. Таласбек 11-12 жасында мектеп және ауыл кітапханаларында барлық кітаптарды оқып, әдебиетші саласы туралы ойламады. Ол медициналық институтқа оқуға түсіп, қатерлі ісікке қарсы дәрі тапқысы келді, өйткені Семей полигонының жанында тұрған оның үлкен туыстары қатерлі ісіктен бірінен соң бірі қайтыс болды. Бірақ Таласбек лечфакқа түсе алмады, екі жыл стоматологияда оқыды және бұл онікі емес екенін түсініп, әскерге кетті. Содан кейін комсомол-жастар қой шаруашылығы бригадасы Таласбек туған ауылында мәңгі қалуға дайын болды. Бірақ М.Мағауин Абай атындағы ҚазПИ-де қазақ филологиясына түсуді талап етті. Сонда Таласбек жазушы болуға ұмтылмаған, ол бұл туралы бір сұхбатында өзі де айтқан, ал қазақ филологиясында оқыған жігіттердің көпшілігі Кеңес заманындағы беделді әрі табысты мамандық – әдебиетші болу үшін сонда барған.
***
Жүнісбай-ата Таласбекті орыс сыныбына "жау тілін білу керек"деген сөздермен берген. Таласбек орыс қызына ғашық болған кезде, анасы оған: "Егер сіз (оның әкесі асырап алған ұлымен бірге болсаңыз) біздің жауларымыздың қызына (ата жау) үйленсеңіз, онда мен сені қарғаймын", - деді. Қазір қазақтар кеңестік кезеңнің соңында толық кеңесіп кеткен сияқты, өздерін КСРО-дан тыс елестете алмайтын, бірақ бұл Таласбектің көзқарасы бойынша олай болған жоқ.
1979 жылы КСРО Ауғанстанға кірген кезде жазушы Асқар Сүлейменов жазушылар орасында: "ауғандықтарды ешкім жеңген жоқ. 10 жылдан кейін мыңдаған сарбаздар мен миллиондаған ақшаны жоғалтқан Кеңес Одағы Ауғанстаннан масқара болып шығады, содан кейін ыдырайды". Бұл туралы М.Мағауин да айтты. Оқытушыларының бірі бағдарламадан тыс сабақтарда Мағжан Жұмабаевты және қуғын-сүргінге ұшыраған алаш-ординалықтарды оқыды, әр кезде оқуды буржуазиялық ұлтшылдықты айыптаумен және "сынаумен" аяқтады. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматика пәнінің оқытушысы, басқалары сияқты, пантюркизмді ұстанды. Таласбектің айтуынша, оқытушылардың бірі студенттерге:"сіз-тәуелсіз Қазақстанның болашағысыз, елді басқару үшін табанды түрде оқуыңыз керек", - деді. Ол бұл болжамды көңілсіз еске алатын:"біз кітапханаларда отырғанда, басқалары коммунистердің алдында қызмет етіп, мансап құрып, олар елді басқарды". Осы оқытушылардың барлығын Таласбек есімдерімен атаған, біраұғ өкінішке орай, есімде жоқ. Әрине, надан оқытушылар да болды. Бірақ 1970-ші жылдардың екінші жартысындағы Таласбек ҚазПИ - дің әңгімелерінен тәуелсіз қазақ ойының тірегіне айналды.
Мүмкін, бұл жағдайды Таласбек осылай қабылдаған шығар, ол өзіне жақын зиялы қауымды тапты. Таласбектің курстастарының бірі, филология ғылымдарының докторы Кенжехан Матжан бір кездері маған: "біз ол кезде комсомол, коммунист едік, ал Таласбек аруақтар туралы айтқан болатын, ауыл қарттарының тарихын үнемі айтып отыратын, оларға сілтеме жасай отырып, мысалы, азаматтық соғыс оқиғаларының кітаптар мен фильмдерде қалай берілгенін жоққа шығаратын. Көптеген адамдар оны "артта қалған" деп санады, ауыл баек деңгейінде қалған, сонымен қатар оны "қияли" − "қиялына батқан адам" деп санады. Орыс тілінде "фантазер" зиянсыз естіледі, қазақтың "қияли" сөзі күшті теріс тұжырымға ие. Сонымен қатар, Таласбек Мурманскіде әскери қызмет кезінде ауруханаға жеткізілді, белгілі болғандай, психиатрға қаралу үшін. Казармадағы көршілер оның түсінде қолдарымен түсініксіз қозғалыстар жасайтынына шағымданды. Таласбек дәрігерге музыкант екенін, аспапты сағынып жүргенін, әскери бөлімдердің бірінен домбыра табылды, Таласбек психиатрға өз сөзін дәлелдей алды.
Этномузыкатанушы Жарқын Шәкәрім өз блогында жас Таласбектің оған әскерден хат жазып, онда ол Солтүстік Жарық туралы және т.б. әңгімелейді, ал "оған домбыраны әскерге жіберу" сұрағына теріс жауап береді. Таласбек Кеңес әскерін Жек көріп: "Мурманскта арқамның жартысын жоғалттым",-деді. Муранскіде қызмет еткен көрнекті әнші Қайрат Байбосынов Таласбекке дауысының жартысын жоғалтқанын айтты. Әрине, бұл бірінші кезекте Қазақстанның мәдениет жетекшілеріне, неге талантты музыканттарға әскердегі қызметтен бронь жасамады деген сұрақ. Таласбек Екінші дүниежүзілік соғыста Ұлы Дина талантына тәнті болған жас домбырашы Охап Қабиғожин, басқа да бірегей музыканттардың қаза тапқаны туралы азапты әңгіме қозғады. Бұл биліктің таланттарға, өз халқының болашағына деген немқұрайдылығының көрінісі. Және ҚазКСР-дағы қазақ дәстүрлі музыкасының төмен мәртебесінің көрінісі.
***
Институтта оқып жүрген кезінде Таласбек фольклортану бағытын таңдады. Көрнекті білімді қазақтардың көпшілігі 19-20 ғасырдың бірінші жартысында белгілі бір дәрежеде фольклортанумен айналысқан. Мамандыққа қарамастан. Шын мәнінде, бұл отарлық ғылымның дәрежелері туралы табельде фольклортануға негізделген қазақтың дәстүрлі білімін сақтауға деген ұмтылыс еді. Таласбек студент кезінде Искандер Зұлқарнайдың Құран кейіпкері туралы аңыздары бар қолжазбалар ғана оның екі чемоданы болғанын айтқан. Таласбектің 1970-ші жылдардың соңында жазылған ең алғашқы мақалалары уақытында жарияланбаған. Олардың көпшілігі жоғалды: газеттер мен журналдардың редакторлары машинкада басылған қолжазбаларды қайтармады. Алматы бойынша 30 жастағы үйсіз-күйсіз жүрген кезінде Таласбек өзі жазбаларының бір бөлігінен айрылды. Сақталған ертедегі қолжазбалар − "Біртұтас түркі мифологиялық жүйесі"," Көне қазақ романдарының эстетикасы "-" ежелгі қазақ романдарының эстетикасы "және" жалған − Тәттімбет және шын Тәттімбет " - таң қалдырады. Бірақ олар туралы келесі дәрісте толығырақ айтамыз.
Осындай әңгімеден кейін Таласбек өзінің мақаласын жазды: "бір жағынан, ешқандай мәжбүрлеу болған жоқ және бола да алмады. Екінші жағынан, менің атам колхозда жұмыс істеді және үй шаруашылығында жұмыс істеді, мен қарапайым мектепте оқыдым, ол да көп жұмыс істеді: көршілермен бірге қойларды бағып, мал бағып, алыстағы құдықтан су алып жүрді және т.б., сонымен қатар көрші балалармен ойнау мүмкіндігін жіберіп алмадым, көптеген көркем әдебиеттерді оқыдым, он жастан бастап жылына төрт ай шабындықта табыс таптым, яғни күнделікті көп сағаттық сабақтар туралы әңгіме болған жоқ. Дегенмен, он жеті жасқа қарай менің репертуарым жүзге жуық күйді қамтыды, ал консерватория түлегіне қойылатын жалпы талап (музыкалық мектеп пен колледжде білім алғанға дейін) – репертуары 20-30 күй. Біз сапалық айырмашылық туралы үндемейміз. Мен бұл фактілермен мақтанғым келмейді, менің атам да талантты шәкірт болды, өкінішке орай, ерте қайтыс болды. Бірақ бұл фактілер сізге сұрақтар қоюға мүмкіндік береді: дәстүрлі музыкалық педагогиканың мәні неде, оның кез-келген тәжірибесін қазіргі білім беру жүйесінде қолдануға бола ма?
...қазақ дәстүрінде Европадағыдай музыкалық педагогиканың оқшауланған тармақталған жүйесі болған жоқ. Күй, ән немесе жыр білім беру жүйесінің элементі болды. Басты байлық-адам, басты мақсат – рухани тұлғаны тәрбиелеу. Арнайы музыкалық мектептер болмағаны түсінікті. Мектеп-мұғалімнің, музыканттың үйі, ал оқу мерзімі мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына байланысты... Менің атам менің өнерімді жеткізу үшін екі күнге ата-анамнан алып кетті. Жасы үлкейгеніне қарамастан, ол менің ауыр сабақтарды үйренуге дейін өспегенше шыдамдылықпен күтті. Мен жеті жасқа толғанда және балалар ойын кезінде күйлер айта бастағанда, атам осыдан жеті жыл бұрын жасырынған ағаштың бір бөлігін алып, одан менің өлшемім бойынша домбыра жасап, оқытуға кірісті. Бұған дейін менің музыкалық тәрбием мен мұғалімнің жанында тұрып, оның ойнағанын, әңгімелерін күн сайын тыңдау мүмкіндігіне ие едім.
А. С. Пушкиннің мерейтойын тойлауда сөйлеген сөзінде А. Блок: "өнердің арнайы түрлері жоқ", - деді ... Бұл өнер өздігінен аяқталмауы керек, бірақ адамның рухани әлеуетін дамыту техникасы, содан кейін кез-келген салада төгіліп, кез-келген нысанда жасалуы керек нарсе. Сондықтан шын мәнінде дарынды адам барлық жағынан дарынды. М. Ю. Лермонтов, ол әдебиетке назар аудармағанда, сурет салуда жоғары деңгейге жетуі мүмкін етін. ХХ ғасырдың көптеген ұлы физиктері өздерінің музыкасын ғылымға қарағанда байсалды қабылдады. Бұл дилетантизмнің шынайы бастапқы мағынасы, "Сегіз қырлы, бір сырлы" ("Человек с восемью гранями-сообществами и одной сутью") және "Өнерді үйрен, үйрен да жирен" («Научись искусству, а затем отринь его», мұны өнерден бас тарту мағынасында емес, өнерді өз мақсатына айналдырмау талабы ретінде түсіну керек)...
Баланың оянып жатқан руханилығы құрметпен қабылданды. Студентке алғашқы күндерден бастап өзінің талантын көпшілік алдында немесе емтихан тапсыру арқылы дәлелдеудің қажеті жоқ еді. Балалық шақ-бұл пассивті қабылдау кезеңі, баланың өнерді ішуі су ішу секілді болу керек, ол жетістіктерді көрсету кезеңі емес. Музыка адамның жан дүниесінде эмоциялардың белгілі бір қабаттарын оятады. Сондықтан ол ойыншыққа айналмауы керек. Баланың жан дүниесіндегі эмоционалды қабаттарға мерзімінен бұрын әсер етпеу керек, олар кейінірек өмірге оянуы керек. Сезімдер сананың терең қабаттарында сақталған кезде ғана жетіледі, содан кейін олар таза, толық көрініс бере алады.
Мынадай жағдай есімде. Мен он жаста едім, төртінші сыныпта оқыдым. Мұғалімнен тығылып Тәттімбеттің "Зар Қосбасар" ("Қосбасар" – өлім мен өмірдің мәні жайлы ең күрделі күйлердің бірі) күйін жаттап алып, құрдастарымның алдында орындадым. Кенеттен есіктен кірген кемпір (ол есіктен музыканы естіген болуы керек) мені иығымнан таяқпен ұрып, ұрысты. Біз ұлдармен бірге қаша жөнелдік. Кешке мен бұл оқиға туралы мұғалімге айттым. Ойланбастан, ол кемпірдің дұрыс жасағанын айтты, содан кейін үндемей қалып біраз уақыттан кейін былай деді:"Қане, күйді ойнап берші" деді. Мен мүмкіндігінше орындадым, мұғалім күлді және бұл күйді орындауға әлі ерте екенін айтты. Он жеті жасымқа келгенде осы күйдің орындалуына оралдық. Бірақ қазір мен оның мағынасын соңына дейін түсіндім деп айта алмаймын...»
Айтпақшы, Мугульсум есімді көрші кейінірек Таласбек студент болып, жазда үйінің жанындағы құрылыста жұмыс істеген кезде оның қолынан сүйді. Қазақтарда шамасы кішкентай баланың , жігіттің қолын сүй керек етін. Көптеген қарттар Таластың қолын балалық шағында және жастық шағында оны атасының шығармашылығын жалғастырғаны үшін ризашылық білдіру үшін сүйетін. Студенттік жылдары Таласбек кейде достарымен бірге әдеби отбасы, әкесі-сыншы, анасы-ақын болған курстасының үйінде тұрды. Таласбек бірде Сүгір Әлиевтің (ол осы мектептің техникасын меңгермеген, бірақ Ұлы Сүгір күйлерін жақсы көрген) күйін ойнап жүріп, басқа бөлмеден сыныптасының әжесі келіп, қолын сүйіп, кетіп қалады. Ол апа Сүгірдің қарындасы екен, ал сыныптасының әкесі Төлеген Тоқбергенов домбырада тамаша ойнаған, Таласбек оны пластинка жазуға көндірген, бірақ еш нәтиже шықпаған.
"Күй өнерінің болашағы" атты мақаласында Таласбектің естеліктеріне қайта оралсақ: "мектепте домбырашы екенімді білмейтін. Уақыт өте келе Мен атамның ең жақын достары – музыканттардың алдында біздің үйде музыка орындадым, ал алғашқы көпшілік алдында өнер көрсету оныншы сыныпта ғана өтті, ол кезде ауданнан кенеттен кезекті байқауда мектеп оқушыларының бірі шертпе күй орындау талабын түсірген болатын... Бұл дәстүрлі музыкалық тәрбиенің мәні, онда тыңдауға, сезімге, үнсіз қабылдау мен өсуге, рухани дамуға бағытталған тәрбиеге баса назар аударылады".
Осылайша, дәстүрлі мәдениеттегі тәрбиенің маңызды бөлігі әңгімелерді тыңдау болды. Балалар, әсіресе қабілетті деп саналғандар ересектерден бөлінбеді, олар кішкентай кезінен бастап ересектердің әңгімелерін тыңдап, біртіндеп естігендерін терең түсінді. Оның қалай жүретіну "Полдень" романында айтылған. Роман жарияланғаннан кейін сын айтылды, романның кейіпкерлері әрқашан ет жейді, шай ішеді және ... арақ ішеді және сөйлеседі, ежелгі кезеңдер туралы айтады, өмірлеріндегі оқиғаларды еске алады. Бір жағынан, қазақтар дастархан басында көп сөйлесті, сол кезде дәстүрлі музыканттарға арналған үй ішіндегі концерттер те қонақ асы кезінде рұқсат етілді. Екінші жағынан, Таласбек "әңгімедегі әңгіме" дәстүрлі түрін саналы түрде дамытты, оның жарқын мысалдарының бірі "Мың бір түн"жинағы болды.
Таласбек Әсемқұловтың нағашы атасы күйші Жүнісбай Стамбаев және оның достары "Талтүс" - " Полдень "романының кейіпкерлерінің прототипі болды. Мысалы, 23 жыл орман өрісінде және лагерьдегі қорғасын кенішінде, содан кейін колхозда 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеген Жүнісбай 1960 жылдардың аяғында айына 11 рубль алды. Кейде қарт кісілер парсы тілінен қазақ тіліне аударылған Қалмахан Абдықадыровтың "Мың бір түн", М.Әуезовтің "Абай жолы" кітаптарын сатып алатын. Олар кирилл алфавитін білмеді, сондықтан олар кешке жиналған кезде, мектеп оқушылары немерелеріне дауыстап оқуды тапсырды. Осындай оқырмандардың бірі Таласбек те болды. "Мың бір түн" қарттар екі-үш жыл үзіліспен тыңдады, кітап нұсқасын ауызша білетін нұсқамен салыстырды, символизмді талқылады. Таласбектің "Қазақ эпосы: әуел бастан мағынаны іздеудегі адам рухы" атты мақаласы қазақ эпосын қариялар сияқты түсіндіреді.
М. Әуезовтің роман – эпопеясымен мынадай оқиға болған. Таласбек Айғыз ауылы Абай орындарына жақын орналасқан, сондықтан да қариялар бала кезінен осы отбасы туралы көптеген оқиғаларды естіп, Құнанбайды әулие ретінде құрметтеген (қазақтың "әулие" сөзі христиандық "святой" ұғымымен үйлеспейтінін ескерген жөн). Қарттардың арасында Абай әкесінің тек тізесіне дейін жеткен деген пікір болған. Кеңес цензурасының қысымымен жазушы Құнанбай бейнесін қатты өзгерткен романның оқылуы таң қалдырды, содан кейін қарттардың наразылығын тудырды: "біз білетін Құнанбай, халық жадында сақталған және кітаптағы Құнанбай мүлдем өзгеше". Соңында қарттар мектеп әдебиет мұғалімін кездесуге шақырып, оған сұрақтар қоя бастады. Ол ақсақалдарға романдағы Құнанбай феодалдық өткеннің нышаны екенін, социалистік реализм аясында не қажет екенін түсіндірді. Жүнісбай соцреализмді боқтап, мектеп мұғалімін қуып жіберді.
Таласбекті дала эпикалық дәстүрі мен ауызша тарихнамадан түбегейлі ерекшеленетін әдебиет әдісімен танысу осылай болды. Түркі дәстүрі батыр туралы шындықты айтуды талап етеді. Эпос "мадақ жыры" − батырды еске алу кешінде орындалған мадақтама әндерге орайластырылады. Эпостың бағыты – аруах батыр, ал аруах бақытсыз болады, егер ол жасалмаған ерліктері үшін көтерілсе, оның қателіктері мен теріс қылықтары туралы ұмытып кетсе, егер жаулардың ерлігі туралы шындық көрсетілмесе, оны жазалайды деп саналады.
***
Тілдер жайында. 1960 жылдары Айғыз ауылында жалғыз орыс – пешші Иван тұрды, ауылда немістер мен ұйғырлар қазақша сөйледі, бірақ Жүнісбай ата ұлын орыс сыныбына берді. "Орыс тілі дүниенің кілті" болғандықтан емес, "жаудың тілін білу керек". Солай ол мәлімдеді. Орыс сыныбының оқушыларын құрдастары ұнатпады, шоқынған деп мазақтап, ұратын. Таза қазақ ауылында ол бұл тілді көркем әдебиет арқылы үйренді, негізінен классикалық әдебиеттерден. Ауылда сатушы болған оның үлкен әпкесі Зәуреш орыс тілінде орыс ақсүйегі ретінде сөйлейтін, өйткені ол үшін бұл күнделікті қарым-қатынас тілі емес, классикалық әдебиеттің тілі болды.
Ауыл мектебінде тоғызыншы және оныншы орыс сыныптары болған жоқ. Үлкен апалы-сіңлілердің бірі Таласбекті Алматыға алып кетті, бірақ ол ауылды сағынды, өзі оқымады, қыста оны басқа үйленген әпкесіне Ақтоғай станциясына жіберді. Таласбек сонда да оқымаған, оны қорытынды баға бойынша екінші жылға тоғызыншы сыныпта қалдырды. Осыдан кейін апалы-сіңлілері Таласбекті Айгызға жібереді де, мектепті қазақ тілінде бітіреді. ҚазПИ-де оқып жүрген кезінде ол Виктор Бадиков сияқты орыс бөлімінің оқытушыларының дәрістеріне қатысуға рұқсат алды, екі бөлімнің студенттерімен сөйлесті. Таласбек көркем және ғылыми әдебиеттерді оқуға мүмкіндік бергені үшін орыс тіліне ризашылығын білдіріп, былай деді: "Мен не оқсам да, оқығанымның қазақтар үшін қаншалықты пайдалы болуы мүмкін екендігі туралы әрқашан ойлаймын".
Таласбек нағыз билингвист жазушылардың бірі, Қазақстандағы үздік аудармашылардың бірі болған, тіпті 1990-шы жылдардың басында альма-матерде аударма өнерінен сабақ берген, көркем әдебиетті екі бағытта да, сондай-ақ түрік тілінен де аударған (ҚазПИ-де түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жақсы оқытқан, Таласбек олардың кез келгенінде еркін тілдескен).
Таласбек орыс тілін соншалықты сезініп, ондағы стильдермен ойнайтын дәрежеде еді. Киносценарийлерде Таласбектің орыс тілі көтеріңкі, бұл ретте өте жанды, шырынды, жарқын, бейнелі, қазақтың көне дүниетанымын бейнелейді. Мақалалар мен сұхбаттарда орыс тілі өте заманауи. 90-шы жылдардың ортасында Халықаралық "Заман-Қазақстан" газеті үшін Таласбек Мұхаммед пайғамбардың беллеттелген өмірбаянын түрік тілінен орыс тіліне аударған. Профессор Әсия Мұхамбетова: "Таласбек, бұл шіркеу славян тілі, орыстардың өздері қазір бұл стильмен табиғи түрде жаза алмайды, ал сіз попович сияқтысыз",-деп таң қалды. Жауап ретінде Таласбек жас кезінде Киелі кітапты оқығысы келетінін және оның орыс досы, Талғар діни қызметкерінің ұлы әкесінің іссапарға баруын күтіп, Таласбекке Библия кітапбын алып келгенін айтты.
Тілдерге байланысты мынадай оқиға бар: 1980 жылдардың басында Таласбек Философия институтының аспирантурасына түсуге тырысты, шет тілінен емтихан тапсыру керек болды. Таласбек түрік тілінен емтихан тапсырғысы келді. Бірақ еуропалық тіл керек болып шықты, Таласбек: "егер Лондонда ағылшын фольклоры бойынша диссертация жазғысы келсе, одан қазақ тілінен емтихан талап ете ме?" Осымен оның аспирантурасы аяқталды. Күлкілі оқиға, бірақ Таласбекке өте тән.
Қазір қазақ тілді жас ғалымдар грантқа өтінім беріп жатқанда, тақырып тек қазақ тілінде, бірақ олар құжаттарды қосымша орыс және ағылшын тілдерінде ресімдеуі тиіс, сол жағдайды есіме аламын. Сондай-ақ, бұл балаларға Таласбектің әлем тілдерінің бірінде көп кітап оқығанын және сол тілдердің бірін меңгеруі керектігін әрдайым есіме саламын. КСРО ыдырағаннан кейін ағылшын тілін тапсыру үшін тек ағылшын коммунистерінің газетін ғана емес, сонымен бірге Таласбек оны жас кезінде білмейтініне қатты өкініп, қызығушылық танытқан кітабын орыс тіліне аударғанша күтуге мәжбүр болды.
Сонымен қатар ол: "орыс тілі қазақтарға тым қымбат болды және бізге тағы елу жыл жұмыс істеу керек", - деді. Бұл тәсіл қазақ тілді жазушылардың көпшілігінің пікірінен мүлдем өзгеше. Қазір кейде олар метрополияның тілі тек отарлаушы адамдарға ғана емес, сонымен бірге отарланған халықтарға да тиесілі деп айтады. Мүмкін, Таласбек те солай ойлаған шығар.
***
Бірақ бұл кейінірек болды. 1973 жылы атасы қайтыс болғаннан кейін он жеті жасар Таласбек Алматыға келіп, Бүкілодақтық "Мелодия" фирмасының Алматы дыбыс жазу студиясында
"Байжігіттің күйі" жеке дискісін, сондай-ақ бірнеше телебағдарламаларды (бұл күндері Қазақстанда тек үш телеарна: екі мәскеулік және бір алматылық, тек кешке хабар тарататын) жазып алған. Бұл этномузыктанушы Жарқын Шәкәрім мен жазушы Мұхтар Мағауиннің – туыс Байжігіттің қолдауының арқасында мүмкін болды.
Бірақ бұдан әрі не істеу керек? Жүнісбай ата қайтыс болғанға дейін ұлына консерваторияда оқуға тыйым салған. Таласбек 11-12 жасында мектеп және ауыл кітапханаларында барлық кітаптарды оқып, әдебиетші саласы туралы ойламады. Ол медициналық институтқа оқуға түсіп, қатерлі ісікке қарсы дәрі тапқысы келді, өйткені Семей полигонының жанында тұрған оның үлкен туыстары қатерлі ісіктен бірінен соң бірі қайтыс болды. Бірақ Таласбек лечфакқа түсе алмады, екі жыл стоматологияда оқыды және бұл онікі емес екенін түсініп, әскерге кетті. Содан кейін комсомол-жастар қой шаруашылығы бригадасы Таласбек туған ауылында мәңгі қалуға дайын болды. Бірақ М.Мағауин Абай атындағы ҚазПИ-де қазақ филологиясына түсуді талап етті. Сонда Таласбек жазушы болуға ұмтылмаған, ол бұл туралы бір сұхбатында өзі де айтқан, ал қазақ филологиясында оқыған жігіттердің көпшілігі Кеңес заманындағы беделді әрі табысты мамандық – әдебиетші болу үшін сонда барған.
***
Жүнісбай-ата Таласбекті орыс сыныбына "жау тілін білу керек"деген сөздермен берген. Таласбек орыс қызына ғашық болған кезде, анасы оған: "Егер сіз (оның әкесі асырап алған ұлымен бірге болсаңыз) біздің жауларымыздың қызына (ата жау) үйленсеңіз, онда мен сені қарғаймын", - деді. Қазір қазақтар кеңестік кезеңнің соңында толық кеңесіп кеткен сияқты, өздерін КСРО-дан тыс елестете алмайтын, бірақ бұл Таласбектің көзқарасы бойынша олай болған жоқ.
1979 жылы КСРО Ауғанстанға кірген кезде жазушы Асқар Сүлейменов жазушылар орасында: "ауғандықтарды ешкім жеңген жоқ. 10 жылдан кейін мыңдаған сарбаздар мен миллиондаған ақшаны жоғалтқан Кеңес Одағы Ауғанстаннан масқара болып шығады, содан кейін ыдырайды". Бұл туралы М.Мағауин да айтты. Оқытушыларының бірі бағдарламадан тыс сабақтарда Мағжан Жұмабаевты және қуғын-сүргінге ұшыраған алаш-ординалықтарды оқыды, әр кезде оқуды буржуазиялық ұлтшылдықты айыптаумен және "сынаумен" аяқтады. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматика пәнінің оқытушысы, басқалары сияқты, пантюркизмді ұстанды. Таласбектің айтуынша, оқытушылардың бірі студенттерге:"сіз-тәуелсіз Қазақстанның болашағысыз, елді басқару үшін табанды түрде оқуыңыз керек", - деді. Ол бұл болжамды көңілсіз еске алатын:"біз кітапханаларда отырғанда, басқалары коммунистердің алдында қызмет етіп, мансап құрып, олар елді басқарды". Осы оқытушылардың барлығын Таласбек есімдерімен атаған, біраұғ өкінішке орай, есімде жоқ. Әрине, надан оқытушылар да болды. Бірақ 1970-ші жылдардың екінші жартысындағы Таласбек ҚазПИ - дің әңгімелерінен тәуелсіз қазақ ойының тірегіне айналды.
Мүмкін, бұл жағдайды Таласбек осылай қабылдаған шығар, ол өзіне жақын зиялы қауымды тапты. Таласбектің курстастарының бірі, филология ғылымдарының докторы Кенжехан Матжан бір кездері маған: "біз ол кезде комсомол, коммунист едік, ал Таласбек аруақтар туралы айтқан болатын, ауыл қарттарының тарихын үнемі айтып отыратын, оларға сілтеме жасай отырып, мысалы, азаматтық соғыс оқиғаларының кітаптар мен фильмдерде қалай берілгенін жоққа шығаратын. Көптеген адамдар оны "артта қалған" деп санады, ауыл баек деңгейінде қалған, сонымен қатар оны "қияли" − "қиялына батқан адам" деп санады. Орыс тілінде "фантазер" зиянсыз естіледі, қазақтың "қияли" сөзі күшті теріс тұжырымға ие. Сонымен қатар, Таласбек Мурманскіде әскери қызмет кезінде ауруханаға жеткізілді, белгілі болғандай, психиатрға қаралу үшін. Казармадағы көршілер оның түсінде қолдарымен түсініксіз қозғалыстар жасайтынына шағымданды. Таласбек дәрігерге музыкант екенін, аспапты сағынып жүргенін, әскери бөлімдердің бірінен домбыра табылды, Таласбек психиатрға өз сөзін дәлелдей алды.
Этномузыкатанушы Жарқын Шәкәрім өз блогында жас Таласбектің оған әскерден хат жазып, онда ол Солтүстік Жарық туралы және т.б. әңгімелейді, ал "оған домбыраны әскерге жіберу" сұрағына теріс жауап береді. Таласбек Кеңес әскерін Жек көріп: "Мурманскта арқамның жартысын жоғалттым",-деді. Муранскіде қызмет еткен көрнекті әнші Қайрат Байбосынов Таласбекке дауысының жартысын жоғалтқанын айтты. Әрине, бұл бірінші кезекте Қазақстанның мәдениет жетекшілеріне, неге талантты музыканттарға әскердегі қызметтен бронь жасамады деген сұрақ. Таласбек Екінші дүниежүзілік соғыста Ұлы Дина талантына тәнті болған жас домбырашы Охап Қабиғожин, басқа да бірегей музыканттардың қаза тапқаны туралы азапты әңгіме қозғады. Бұл биліктің таланттарға, өз халқының болашағына деген немқұрайдылығының көрінісі. Және ҚазКСР-дағы қазақ дәстүрлі музыкасының төмен мәртебесінің көрінісі.
***
Институтта оқып жүрген кезінде Таласбек фольклортану бағытын таңдады. Көрнекті білімді қазақтардың көпшілігі 19-20 ғасырдың бірінші жартысында белгілі бір дәрежеде фольклортанумен айналысқан. Мамандыққа қарамастан. Шын мәнінде, бұл отарлық ғылымның дәрежелері туралы табельде фольклортануға негізделген қазақтың дәстүрлі білімін сақтауға деген ұмтылыс еді. Таласбек студент кезінде Искандер Зұлқарнайдың Құран кейіпкері туралы аңыздары бар қолжазбалар ғана оның екі чемоданы болғанын айтқан. Таласбектің 1970-ші жылдардың соңында жазылған ең алғашқы мақалалары уақытында жарияланбаған. Олардың көпшілігі жоғалды: газеттер мен журналдардың редакторлары машинкада басылған қолжазбаларды қайтармады. Алматы бойынша 30 жастағы үйсіз-күйсіз жүрген кезінде Таласбек өзі жазбаларының бір бөлігінен айрылды. Сақталған ертедегі қолжазбалар − "Біртұтас түркі мифологиялық жүйесі"," Көне қазақ романдарының эстетикасы "-" ежелгі қазақ романдарының эстетикасы "және" жалған − Тәттімбет және шын Тәттімбет " - таң қалдырады. Бірақ олар туралы келесі дәрісте толығырақ айтамыз.
“Таласбек музыкаға уақытын бекер жұмсады,ол өзін толығымен прозаға арнауы керек еді”-дейді кейде әдебиетшілер.
“Таласбек әдебиетке уақытын бекер жұмсады,ол күйге көңіл бөлуі керек еді”,-деп ойлады домбырашылар. Жазушы және тарихшы, филология ғылымдарының докторы Тұрсын Жұртбай 2016 жылы ҚР ҰЯО-да Таласбек Әсемқұловтың 5 томдық кітабының тұсаукесерінде сөйлеген сөзінде: «Таласбекте бесеудің ұлы атануы үшін таланттар жеткілікті болды. Егер Таласбектің қасиеттерін (Хасиетті) бес адамға бөлетін болсақ, олардың әрқайсысы ұлы деп танылар еді.
Бұл таланттар: домбырашылық - домбырашының орындаушылық өнері, күйшілік - композитордың таланты, музыкалық шебердің - домбыра жасаушының таланты, аудармашының таланты және әдеби талант ».
Т.Жұртбай өз идеясын түсіндіре отырып, негізінен Таласбектің жас кезінде жасаған туындыларына жүгінеді. Ол 90-шы жылдардан кейін Таласбектің жұмысының тығыздығына байланысты оны қадағаламаған шығар. Және ол Таласбек шығармашылығының бір қыры - зерттеу туралы айтпады, өйткені ол оларды білмеген, өйткені Таласбектің алғашқы мақалалары жарияланбаған, олардың көпшілігі жоғалған.
Егер Таласбек орындаған ескі күйлер шынайы деп бағаланған болса, онда оның этнография, фольклор және ауыз әдебиеті туралы мәліметтері қабылданбайтын, оған көбінесе бұл оның ойлап тапқаны деп тікелей айтылатын. Таласбек иығын қиқаң еткізді: «Не істеуім керек? Қазақтың бәрін ұмытып кеткеніне менің кінәм жоқ ». Оның кейбір мәтіндері ұзақ уақыттан кейін расталды, мысалы, «Түртікем» стратегиялық ойыны туралы мақала. Кезінде ШҰАР-да осы ойын туралы этнографтың басылымы болған екен. Таласбек “өзімнің қиялым деп есептер” деген кейбір мәліметтерін жазып та бастамаған,қазіргі таңда Джезқазған университетінің математика профессоры, исламдағы нумерология бойынша кітаптардың авторы Ғұзыхан Ақпанбек растайды.
Шын мәнінде, Таласбектің білімін қабылдамау мәселесі тереңірек: кім сөйлейді, кім сөйлеуге құқылы және ең бастысы, ауызша дәстүрмен отарланған халықтың мәдениеті туралы білімді мәтінде рәсімдейді. Таласбек бұл жағдайды өте жақсы түсінді: «Біз, домбырашылар, балықпыз, олар, этномузыка танушылар, ихтиологтар. Біз оларға ақпарат беруші ретінде ғана керекпіз.Менің айтқаным шынайы болып саналады,егер этномузыколог жазып алып, мені мақаласында дәйексөз келтіріп, менің туған жылымды және жерімді ескертпелерде көрсетсе. Мен теоретика жасасам, олар маған күлімсірей қарайды: балықтар сөйлей бастады деп. «Ақпарат беруші», «халық адамы» деп аталатындар жай не туралы сұралып жатқанын білмеуі, адал ниетпен қателіктер жіберуі, ғалымның қысымымен бірдеңе айтуы мүмкін деп ешкім ойламайды да , фольклористті қиялдап немесе тіпті мазақ етсе де ...
Балықтар мұны жасай алмайды, олар әрқашан өздерімен бірдей. Мен ақпарат берушілерді ойлап таба алар едім, бірақ қаламаймын. Менің мұғалімдерім қазір арамызда жоқ, мен неге жай ғана, олардан бала кезімде алған білімдерімді айта алмаймын?”
Олар оған тек музыканы, көркем мәтіндерді талдауды, қолөнер мен әскери өнер негіздерін, дәстүрлі хронологияны ғана емес, сонымен бірге, мысалы, христиандарда талғампаз рухтар туралы деп аталатын ғылымды да үйреткен. Егер қайтыс болған адам түсіне кіретін болса, онда бұл сіздің жадыңыздың, сіздің санаңыздың жемісі, мүмкін, аруах формасын алған жын-пері болуы мүмкін, түсінде одан жағымсыз қызыл ыстық сәуле шығады. Егер сіз түсіңізде аруақты шынымен көретін болсаңыз, онда оның сәулесі салқын, көкшіл, тыныштандыратын болады.
Таласбек 1970 жылдардың аяғы - 80 жылдардың басында, 23-28 жасында көптеген мақалалар жазды. Сол кезде олардың ешқайсысы шыққан жоқ, көбісі жоғалып кетті, газет-журналдардың редакциясында жоғалып кетті, кейбіреулері редакцияның өз атынан қайта қаралған, бұрмаланған түрде жарияланды, басқаша айтқанда ұрланды. Үш мақала қалды - керемет деңгейдегі жетістік. Бұл мақалаларда Таласбектің жетілген деңгейі. Бұл машинкада басылған мәтіндер ұқсас - сарғайған қалың қағазда, сығымдағыштан жасалған дат басқан ізімен: «Көне қазақ романдарының эстетикасы», «Нағыз Тәттімбет және жалған Тәттімбет», «Бірыңғай түркі мифологиялық жүйесі».
Осы мақалалардың бірі - 1979 жылы, атындағы Абай атындағы ҚазПИ-де оқудың соңғы жылы жазылған «Бірыңғай түркі мифологиялық жүйесі»,- 1980 жылдары ол алматылық этномузыкологтар мен фольклортанушылар арасында қайта басылымға шықты. Мақала тіпті Мәскеудің ғылыми журналдарының біріне жіберілді, бірақ жауабы мынадай болды: автор сөзсіз талантты, бірақ оның әдіснамасы түсініксіз, тарихи материализмге сәйкес келмейді және т.б. Алматыда бұл мақала да түрлі пікір туғызды.
Бұл 1979 жылғы зерттеуді 1995 жылы «Горизонт» газетінде «Қазақ эпосы: алғашқы мағынаны іздейтін адам рухы» деген атпен жарияладым. Ал бұл жолы реакция мүлде басқаша болды. Көрермендер бұл мәтінге енді ғана жетілгендей болды. Бұл зерттеу қазақтың дәстүрлі эпикалық және ертегі мәтіндерін түсіндіру тәсілін ашады. Қайта құру кезеңінде КСРО-да бұрын қол жетімсіз болған ғылыми әдебиеттер КСРО-да жарық көре бастаған кезде, Т.Әсемқұлов жаңғыртқан сюжеттерді интерпретациялаудың ежелгі қазақ тәсілі ішінара өзінің архетиптерімен Карл Густав Юнг методологиясына ұқсайды екен,ұжымдық бейсаналық. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», «Алпамыс», «Қобыланды» аңыздарының кейіпкерлері белгілі бір сана құрылымдарының, психикалық кешендердің, жан күштерінің персонаждары ретінде қарастырылады. Эпостағы оқиғалар бір сана шеңберінде өрбиді. Бақсының санасы ма? Немесе содан кейін біздің әлемге айналған әлдеқайда жоғары тіршілік иесі? Түсіндіру тек макроәлем мен микрокосмды байланыстырып қоймайды: санада болған нәрсе идеялар мен сезімдер деңгейінде космогонияны, әлемнің құрылымын анықтайды.
Т.Әсемқұлов кешіктірілген басылымға кейінгі сөзінде былай деп жазды: «Бұл зерттеуде мен қазақ эпосы туралы балалық шақта естіген мәліметтердің аз ғана бөлігін, шамамен 5 пайызын жеткізе алдым ... Біздің эпостың ерекшелігі, оның дәстүрлі интерпретациясы маған жылдар бойы айқын болды: адамгершілік, ар-ұят, ар-ұждан, көшпелі дәстүрдегі жанашырлық бәрінен бұрын танылады. Олар болмысқа қарағанда әлдеқайда алғашқы. «Біреудің әлсіздігі, біреудің қорғансыздығы сіздің ар-ожданыңызға айналады». Егер бұл императив адамзатқа өз дамуында басшылық жасаса ... Өкінішке орай, дүниежүзілік тарихта аяусыз жыртқыш халықтар жеңіске жетті, оларда басқалардың әлсіздігі аяқтауға, аяққа басуға деген ұмтылысты тудырады ».
Ғажайып түрде сақталған тағы екі мақала (олар Таласбек кейде өмір сүрген Алматы консерваториясының фольклорлық кеңсесінде табылды, домбырашы Базаралы Мүптекеев біздің үйге әкелді): «Көне қазақ романдарының эстетикасы» - «Ежелгі қазақ романдарының эстетикасы», «Нақты Тәттімбет және жалған Тәтімбет ». «Эстетика» дегеніміз - «Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу» эпосына арналған «Біртұтас түркі мифологиялық жүйесі» атты қазақстандық зерттеудің үзіндісі. Мақала атауының өзі автордың идеясын білдіріп, қиындық тудырды. Біріншіден, кеңес заманында «эстетика» ұғымын қазақтың революцияға дейінгі мәдениетіне қатысты қолдануға тыйым салынды. 1975 жылы Мұрат Әуезов пен оның алпыс достарының «Көшпенділердің эстетикасы» атты ұжымдық монографиясы жарық көрді, содан кейін дүкендерден алынды. Мұның басты себебі, Мұрат Мұхтарұлының айтуынша, есім.
Екіншіден, Таласбек өзінің студенттік мақаласының тақырыбында қазақ эпостарын ежелгі романдар деп анықтады. Бұл оның терең сенімі еді: ол классикалық эпостардың, кейіпкерлердің сюжеттік бұрылыстарын, олардың уәждерін, бөлшектерін, көркемдік құралдарын ынта-жігермен талдады, авторлардың шеберлігіне тәнті болды. Айтпақшы, Г.Потанин 1899 жылы жарық көрген «Ортағасырлық Еуропалық эпостағы шығыс мотивтері» атты кітабында рыцарлық эпостың және ортағасырлық Еуропа романдарының түркі-монғол эпосынан шыққандығын дәлелдеді. Таласбек бұл шығармамен 1990 жылдардың екінші жартысында танысты, бірақ бұған дейін де ол «ұлтты ойлап тапқан» жазушы Вальтер Скотттың романдарынан түрік эпосының жаңғырын тапты.
Бұл жерде Бенедикт Андерсонның ойдан шығарылған қауымдастықтар теориясы бойынша,романдардың ұлттардың қалыптасуындағы ойнаған рөлін еске түсірмесек болмайды. Таласбек, басқа қазақ жазушылары сияқты, бұл ұғымды жақсы білмесе де, қазақ гуманитарлық ғалымдары эпостардың, тіпті басты кейіпкердің ата-тегі нақты анықталған болса да, бүкіл дала бойынша белгілі болған, және қазақ тілі аздаған айырмашылықтар болса да, орта ғасырларда бір болған. Егер 1979 жылы Таласбек сияқты қазақ эпостарын роман ретінде қарастыратын болсақ, онда қазақтар ойдан шығарылған қауымдастық ретінде орта ғасырларда қалыптасқан. С.Қондыбай бұдан да әріге кетті, ол «Есен қазақ» (2002) кітабында түрік фольклоры XIV ғасырда исламдық рухта қайта құрылды және осылайша болашақ Қазақ хандығының идеялық негізі құрылды деп сенді және ішінара негіздеді. Ол осы тақырыпқа жеке кітап арнауды жоспарлады, бірақ үлгермеді.
«Нағыз Тәттімбет және жалған Тәтімбет» - бұл қазақ тілінде жазылған, бірақ атауы орыс тілінде жазылған 1 беттен тұратын мақала. Ол қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі қызықты құбылысқа арналған: жас суретші өз жұмысын жариялауға ұялып, өзінің шығармаларын белгілі бір жасаушыға жатқызды. Мәселен, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Арқа домбырашылары Тәттімбет Қазанғапула күйшісіне табынған. «Оның көптеген эпигондары болды. Осылайша жалған, псевдо-татимбет күйлері пайда болды.Тәттімбет күйлерін псевдо-Тәттімбеттен қалай ажыратуға болады? ... Псевдо-Тәттімбет күйлерінде жеке сәтті өрнектер бір-бірімен байланысты емес. Көптеген ойдан шығарылған үзілістер, кері реакциялар. Нағыз Тәттімбет қысқа, өте темпераментті тұжырымдайды, сезім, қайғы мен азаптың сұлулығын бір мәнерлі мотивпен жеткізеді.
Псевдо-Тәттімбет өте мұқият, егжей-тегжейлі ... Нағыз Тәттімбетте бір дыбыс алынып тасталса, әуен басқа жолмен кетуі мүмкін. Ал жалған-Тәттімбет жағдайында әуенді қалай айналдырсаңыз да, күйдің сипаты өзгермейді. Нақты күйлерде бастапқы әуен тәтті болып көрінеді, бірақ іс жүзінде ол қуаныш пен азап араласқан екіұшты, қарама-қайшы көңіл-күйді білдіреді. Псевдо-Тәттімбеттің күйі балдай ағады, қаныққанға тәтті ... »деп Таласбек жазады және қорытынды жасайды:« Тәттімбет атынан орындалған эпигон күйлері жай мағынасыз еліктеу емес ... Бұл күйшілер күшінің алғашқы сынақтары, олар сайып келгенде, бірінші деңгейдегі жұлдыздарға айналды .. Бұл Тәттімбетпен ауырған жалынды ұрпақтың жас шығармалары ».
Таласбектің осы үш жас кезінде жазған мәтіні де уақытында жарияланбаған. Кейінірек, оны жарыққа шығаруға, қазақстандық аудиторияға түсікті етуге тырысқан сияқты, ол жалпы орта деңгейге бейімделуге тырысты, мысалы,сол Тәттімбет туралы сипаттама мақалалар жазды.
Таласбек шығармашыл адам өзінің дамуында төрт кезеңнен өтеді: 1) нашар және қарапайым жазғанда, 2) жаман және қиын, 3) қиын және жақсы, 4) жақсы және қарапайым. Ол төртінші кезең туралы «керемет күрделіліктің қарапайымдылығы» деп айтты. Ол кейде өзінің жазушы достары үшін қуанатын: үшінші деңгейге көшті, төртіншіге көтеріледі деп сенейік. Таласбектің өзі терең ойларды оқырмандардың дайындық деңгейіне байланысты,әр түрлі түсінуге болатын, қарапайым болып көрінетін мәтіндерге түйгенді ұнататын.
Ол көп адамды қызықтыра қоймайтын заттар жайлы ойлайтын . Мысалы, метафизика туралы. Ислам туралы, нақтырақ айтсақ, аштық контексіндегі Алланың әділеттілігі туралы, «Талтүс» - «Түс» романында кейіпкердің молдамен болған шағын пікірталасы бар. Молла айтады: «Ислам - біздің ата-бабаларымызды әуезділігімен баурап алған дін». Таласбек дінге деген күрделі көзқараста болды: бір жағынан атасы және басқа мұғалімдер намаз оқыды, Таласбек Құран сүрелерінің илаһи шабытына сенді, қасиетті аяттардың дыбысталуы адамды емдейді, оны қорғайды деп сенді. Лев Гумилевтің зороастриялықтар мен түріктер арасындағы отқа деген көзқарасын қалай салыстырғаны есімде: зороастрлықтар қасиетті отты демімен де қорлаудан қорқады, ал түріктер оған аспаптық қарайды, өзін, малын және мүлкін отпен тазартады. Таласбектің исламға деген көзқарасында осыған ұқсас нәрсе болған. Ол тек мұсылман болған түркі этникалық топтарының саны мен мемлекеттілігін сақтайтындығын білді.Екінші жағынан, Таласбек исламды қабылдағаннан кейін түркілер жат уақыт континуумына түсіп кетті, исламның эсхатологиялық табиғаты декаденттік сезімдерді тудырады, күресу қабілетін төмендетеді, ал түріктер әйелдерінің мәртебесін төмендеуіне әкелді.
Елдегі ықпал үшін күресіп жатқан көптеген исламдық ағымдар Таласбекті мүмкіндіктеріне қарай түрлі жеңілдіктер беріп, қатарларына қосуға тырысты. Ол кідірді, оларды зерттеді, бірнеше рет намаз оқуды ойлады, бірақ содан кейін шешім қабылдады: «Мен анекдоттарыммен бірге болғаным дұрыс. Адамның дұғасы өзінен жоғары бола алмайды. Біздің көптеген мәдениет қайраткерлері мен саясаткерлерінің дұғалары Жаратушымен саудаласуға тым ұқсас: мен саған дұға оқыдым, ал сен маған мынаны, мынаны да бересің ... Мен өмірі тым қиын адамдар күлу үшін әзілдер айтамын. » Сондай-ақ, Таласбек Ошоға тиесілі ойды жақсы көрді: Құдаймен күресуші,әулиеге қарағанда Құдайға жақын, өйткені ол үнемі Құдай туралы ойлайды, Оған тірі ретінде қарайды. Таласбек те өздерін тәңірі деп атағандарға әзілмен қарады. Кезінде өзі бір рет қазақтың рухани дәстүрінің негіздерін үйреткен бір досы туралы Таласбек: «Оның тәңіршілдігі бір ғана нәрсені білдіреді: мен іштім, мен ішемін және де ішемін», - деді.
Таласбек көңілді, ақжарқын және сонымен бірге терең қайғылы дүниетанымға ие болған. Бұл трагедияны біз 2004 жылы «Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі қайғы, азап пен қайғы тақырыбы» әңгімесінде «Таланттар» романының материалдары бойынша талқыладық. Әңгімеде ол азаптың екі түрі туралы айтты - тарихи және метафизикалық, адамның жоғары көзден бөлінуін жүзеге асырудан туындайды. Бірақ бұл тақырыпты тереңірек Әсия Бағдәулетқызы «Тередик. Тумсил. Таласбек », Талас қайтыс болғаннан кейін жазған. Таласбекті білетіндердің кейбіреулері оны рухани ұстаз болу керек деп санайды.
Соңғы зерттеулерінің бірінде «Аңыз туралы аңыз немесе ауызша мәдениеттің пайда болуы туралы аздаған ойлар» Таласбек катастрофизм теориясына сүйене отырып, «дәстүрді эвакуациялау» ұғымын енгізеді. Ол ежелгі дәуірде, көптеген мыңжылдықтарда біздің мәдениет жазылған деп болжайды. Алдын ала болжанған табиғи апаттардың салдарынан оған өлім қаупі төнген кезде арнайы мнемотехника жасалды және адамдар, қоғам және әлем туралы ежелгі білімдер символдық түрде берілген үлкен мәтіндерді жатқа білді. Халық кітаптары мен ауызша мәдениет осылай пайда болды. Бұл тұжырымдама Р.Бредберидің «Фаренгейт 451» романына ұқсайды және фантастикалық болып көрінеді. Бірақ автор ауызша мәдениеттің табиғатында, фольклорлық мәтіндерде оның пайдасына сенімді дәлелдер табады.
Таласбектің өзі осындай Кітап адамы, Күй-Адам болған, оған тағдыр ма әлде, мұғалім бе ерекше миссия жүктеді. Бірақ бұл рөл оны жиі ауырлататын. Ол мұражай бөлігі, кездейсоқ тірі қалған динозавр болғысы келмеді. «Қандай да бір себептермен, қазақ фольклоры Әбубәкір Диваев пен Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің жазғанымен ғана шектеледі деп есептеледі, бірақ мен кінәлі емеспін, мен бала кезімнен өзгелер естімегенді қарттардан білдім, қазақтар өз білімдерін ұмытқан секілду », - деп Таласбек ащы сөйледі. Бас тарту, сенімсіздік Таласбекті фольклортанудан бас тартуға мәжбүр еткен сияқты.
Ол қазақ әдебиетінің төсінде психологиялық детективтің дамып келе жатқанын айтты. Үш ағайынды әкесінен алған мұраны бірге көміп, содан кейін оның жоғалғанын анықтаған ертегі есіңізде ме? Олардың біреуі қазынаны алғаны анық. Ағайындылар төрешіге бірге барды. Жолда олар түйесін жоғалтқан керуен жүргізушісімен кездесті. «Түйе ұзақ жолдан өтті ме? Ол сол көзінде соқыр ма? Оған бір шелек бал тиелген бе? Жоқ, біз мұны көрген жоқпыз. ” Керуенші ашуланып: «Сен менің түйемді дәл суреттедің, мен оны көрмедім дейсің бе? Сіз оны ұрладыңыз. Сотқа барайық »деді. Бауырлар төрешіге түйенің іздерін арқылы шешіп тапқаны туралы айтып берді. Содан кейін төреші бауырлардан тағы бірнеше жұмбақ шешуді сұрады, сәлден соң олардың назарына қалыңдық туралы, үйлену тойынан кейін күйеуі сүйіктісімен қоштасуға жіберген және қайтып келе жатып қарақшыға кездескен. Төреші бауырларға сұрақ қойды: үшеуінің қайсысы асыл әрекет жасады? Әрқайсысы өз жауабын беріп, дәлелдеп берді. Төреші кіші інісіне бұрылды: сен ең асыл тонаушысың, сен оны аяйсың, өйткені ол өзін де қылмыс жасадын, бауырларының қазынасын қайтар. Бұл ертегі бәрімізге бала кезімізден белгілі, бірақ Таласбек біріншісінде дедукция туралы сөйлегенде, екіншісінде төрешінің ағайындылардың тым ақылды екенін, істе ешқандай дәлел жоқ екенін түсініп, оларды психологиялық тұрғыдан ұйымдастырғанын баса айтты, сынады. Бауырлардың кішісі қарақшыға ұқсап, ұсталып қалды.
Таласбекті түсіндіруінде қазақтың дәстүрлі әдебиеті тірі, дамушы құбылыс болды. Мысалы, ол Абайдың ауқымы мен тереңдігі бойынша кем дегенде тағы екі замандасы болғанын айтты - Оңтүстік Қазақстанда Майлықожа және Батыс Қазақстанда Әбубәкір Кердері. Сонымен қатар, Таласбектің сыни көзқарасы жоғары дамыған, ол қазақ әдебиетін әлемдік әдебиетпен бассыз-ақ салыстыра отырып, кеңестік қазақ әдебиеті классиктерінің қай шығармаларын Батыс әдебиетінен сюжет алғанын тізіп бере алады. Бірде ол ащы түрде айтты: біз қалпына келтірілген Алаш Орданың шығармаларын балалық шағымызда оқып, оларды жақындарымыздай жақсы көруіміз керек еді. Олардың көпшілігін әлемдік шедеврлермен таныс болған ересек адамға байсалды қарауы қиын. Және ол әдетте кеңестік және посткеңестік қазақ поэзиясы туралы өте жоғары пікірге ие емес еді, ол жас ақындар біздің классиктерімізге - эпикалық поэзияға оралуы керек деп есептеді.
Деректі кинорежиссер Әсия Байғожина «Салт-дәстүрді сақтаушы» мақаласында Таласбек туралы былай деп жазды: «Ол өткен ғасырлардың кейіпкерлері мен оқиғалары туралы замандасындай сөйледі - өз қолымен ақпарат алғандай. Ол үшін қазақ тарихы мүлдем жанданған және үзіліссіз болды. Ол оның ағымдарын сезінді, тектоникалық ығысулар мен ақауларын сезді, өзгерістердің мәнін түсінді. Ол Дәстүрдің адамы болды. Сонымен, ол мәңгілік белгісімен өмір сүрді. Таласбек Әсемқұловтың жеке тұлғасында біз Дала туралы шынайы білімімізді жоғалттық ... Ол біз тек күңгірт болжайтын және ескермейтін нәрселерді анықтап берді, бірақ оларсыз өмір өз мағынасын жоғалтады ... ».
Сонымен бірге Таласбек космологияға, футурологияға қатты қызығушылық танытты, Интернеттің жасаушыға беретін еркіндігіне сүйсінді. Жас сыншы Әсия Бағдәулет былай деп жазды: «Кейде Таласбек аға болашақ адам сияқты көрінетін. Кейде, керісінше, он тоғызыншы ғасырдың адамы, біздің уақытымызда жоғалтты. Ол басқа, неғұрлым асыл, таза формацияда өмір сүруі керек еді. Және ол осындай формацияны қалыптастырғысы келді ».
Ол жастарға жаңа тақырыптар мен көкжиектер, жаңа білім қабаттары мен жаңа тәсілдерді ашу арқылы көмектескісі келді. Ол әрдайым жас жазушыларды, олардың тәжірибе жасау құқығын қорғайтын. Ол постмодернист Дидар Амантайды әдеби тобырдың қорлығынан қорғап, жаман стилімен, әдеби тілден және т.б. сынға ұшыраған басқа жас жазушыларды қорғады. Таласбек мұны тек адамгершіліктен ғана емес, сонымен қатар қазақ әдеби тілі жаңару керек деп санағандықтан жасады.
Оның өзі әр түрлі жолмен жаза алатын. Кезінде жазушы Тұрысбек Сәукетай жеке сұхбатында Таласбектің мақалаларында бұл тіл қандай-да бір таңқаларлық, мүлде қазақша емес деп айтқан болатын. Сонымен бірге сыншылар Таласбектің тарихи тақырыптағы сценарийлері туралы «Әуезов пен Мүсіреповтің тілі экранға қайта оралды» деп жазды. Дәстүрлі шеберлердің арасында өскен, бірақ әлемдік әдебиетті (орыс тіліне аудармасында) оқыған Таласбектің мәні осы болды, екінші жағынан, бұл стильдеу болды.
***
Таласбек дәстүрлі суретші болып саналады, сондықтан оның жастармен тіл табысуға деген ұмтылысы құрдастарын қатты таң қалдырды. Жақында жазушы Жүсіпбек Қорғасбек бұл туралы Абай-ТВ-дағы «Өркер» циклінің «Таласбектің Талтүсі» бағдарламасында еске алды. Сонымен бірге, жеке әңгімелерде таныс домбырашылар мен жазушылар кейде Таласбекке: «Бұл нәрсе қазақ сияқты, бірақ ішінде бір нәрсе бар ... ондай ... бір нәрсе дұрыс емес», - деп айтатын.
Мәселен, кезінде домбырашы Ж.Жүзбаев Таласбектің «Кемеңгер» күйі туралы шай үстінде айтқан. Таласбек күлді, бұл күйге Таласбек Францияға барған кезде естіген аз танымал лотриналық гитаристің шығармашылығы әсер еткен екен. Бірақ бұл Таласбек гитара композициясын ұйымдастырды дегенді білдірмейді.
Таласбекке Анна Ахматованың «О, егер олар ұятты білмей,қоқыс поэзиясы қандай жерден өсетінін білсе ғой» деген жолдары өте қатты ұнайтын. Эстрадалық әннің мәтініндегі экспрессиядан әдеби метафора құра білген кезде ол өте риза болды, оны кейіннен сыншылар сүйсінді. Ол бірде спорласып қызының үш дөңгелекті велосипедіндегі қоңыраулардан, кір жуғыш машинаның дыбыстық сигналдарынан күй-шедеврлер жасағысы келді.Қолым тимей қалды бұл күйлерге, бірақ ол ағамның ұялы телефонындағы «Қалпақпен би» әуеніне қатты қызығушылық танытып, оны диктофонға жазып, содан кейін күй шығарды.
Мұны ол өзі айтты. Бірақ, інім екеуміз бұл күйде таныс әуенді естімедік. Таласбек күйдің екінші үзіндісінде, бір бөліктен екінші бөлікке ауысуда «Бидің» ырғақты өрнегін қолданған екен. Таласбек мұндай ойынды, бұзақылықты өткен шеберлердің шығармашылығында және өз замандастары арасында бағалады, ол сәтті әзілдер, бақылаулар, салыстырулар, эксперименттер ләззатынан рахаттанып күле алады.
2000 жылдардың басында «Біз постмодернист бостандыққа дайын болмай шықтық» («Біз постмодерндік бостандыққа дайын болмадық») әңгімесінде Таласбек аға жазушылардың жастарға жасаған шабуылының бір сөзін келтіреді: «Әдеби эксперимент көп жағдайда бос еліктеу шеңберінен шықпайды. Әрине, ұлы классикалық әдебиет бұған байыпты қарамайды ». Таласбек: «Ұлы классикалық әдебиет те эксперимент. Сәтті эксперимент. Жалпы, бұл дүниеде болып жатқанның бәрі - эксперимент. Ватикандағы католиктік кеңестердің бірінде дін лидерлері ғылымның соңғы жетістіктерін түсіну үшін «үздіксіз жаратылыс» қағидасын енгізді. Біздің әлем - бұл тұрақты эксперимент. Тиісінше, осы үздіксіз, әлі орнықпаған, мәңгілік жалғасқан туындыларды бейнелейтін өнер де эксперимент болып табылады ». Сонымен бірге Таласбек қытайлық кескіндеме шеберлерінің бірінің инновация құқығы, тәжірибе дәстүрлі қолөнерді толық меңгергендерге тиесілі деген идеясын жақсы көрді.
“Таласбек әдебиетке уақытын бекер жұмсады,ол күйге көңіл бөлуі керек еді”,-деп ойлады домбырашылар. Жазушы және тарихшы, филология ғылымдарының докторы Тұрсын Жұртбай 2016 жылы ҚР ҰЯО-да Таласбек Әсемқұловтың 5 томдық кітабының тұсаукесерінде сөйлеген сөзінде: «Таласбекте бесеудің ұлы атануы үшін таланттар жеткілікті болды. Егер Таласбектің қасиеттерін (Хасиетті) бес адамға бөлетін болсақ, олардың әрқайсысы ұлы деп танылар еді.
Бұл таланттар: домбырашылық - домбырашының орындаушылық өнері, күйшілік - композитордың таланты, музыкалық шебердің - домбыра жасаушының таланты, аудармашының таланты және әдеби талант ».
Т.Жұртбай өз идеясын түсіндіре отырып, негізінен Таласбектің жас кезінде жасаған туындыларына жүгінеді. Ол 90-шы жылдардан кейін Таласбектің жұмысының тығыздығына байланысты оны қадағаламаған шығар. Және ол Таласбек шығармашылығының бір қыры - зерттеу туралы айтпады, өйткені ол оларды білмеген, өйткені Таласбектің алғашқы мақалалары жарияланбаған, олардың көпшілігі жоғалған.
Егер Таласбек орындаған ескі күйлер шынайы деп бағаланған болса, онда оның этнография, фольклор және ауыз әдебиеті туралы мәліметтері қабылданбайтын, оған көбінесе бұл оның ойлап тапқаны деп тікелей айтылатын. Таласбек иығын қиқаң еткізді: «Не істеуім керек? Қазақтың бәрін ұмытып кеткеніне менің кінәм жоқ ». Оның кейбір мәтіндері ұзақ уақыттан кейін расталды, мысалы, «Түртікем» стратегиялық ойыны туралы мақала. Кезінде ШҰАР-да осы ойын туралы этнографтың басылымы болған екен. Таласбек “өзімнің қиялым деп есептер” деген кейбір мәліметтерін жазып та бастамаған,қазіргі таңда Джезқазған университетінің математика профессоры, исламдағы нумерология бойынша кітаптардың авторы Ғұзыхан Ақпанбек растайды.
Шын мәнінде, Таласбектің білімін қабылдамау мәселесі тереңірек: кім сөйлейді, кім сөйлеуге құқылы және ең бастысы, ауызша дәстүрмен отарланған халықтың мәдениеті туралы білімді мәтінде рәсімдейді. Таласбек бұл жағдайды өте жақсы түсінді: «Біз, домбырашылар, балықпыз, олар, этномузыка танушылар, ихтиологтар. Біз оларға ақпарат беруші ретінде ғана керекпіз.Менің айтқаным шынайы болып саналады,егер этномузыколог жазып алып, мені мақаласында дәйексөз келтіріп, менің туған жылымды және жерімді ескертпелерде көрсетсе. Мен теоретика жасасам, олар маған күлімсірей қарайды: балықтар сөйлей бастады деп. «Ақпарат беруші», «халық адамы» деп аталатындар жай не туралы сұралып жатқанын білмеуі, адал ниетпен қателіктер жіберуі, ғалымның қысымымен бірдеңе айтуы мүмкін деп ешкім ойламайды да , фольклористті қиялдап немесе тіпті мазақ етсе де ...
Балықтар мұны жасай алмайды, олар әрқашан өздерімен бірдей. Мен ақпарат берушілерді ойлап таба алар едім, бірақ қаламаймын. Менің мұғалімдерім қазір арамызда жоқ, мен неге жай ғана, олардан бала кезімде алған білімдерімді айта алмаймын?”
Олар оған тек музыканы, көркем мәтіндерді талдауды, қолөнер мен әскери өнер негіздерін, дәстүрлі хронологияны ғана емес, сонымен бірге, мысалы, христиандарда талғампаз рухтар туралы деп аталатын ғылымды да үйреткен. Егер қайтыс болған адам түсіне кіретін болса, онда бұл сіздің жадыңыздың, сіздің санаңыздың жемісі, мүмкін, аруах формасын алған жын-пері болуы мүмкін, түсінде одан жағымсыз қызыл ыстық сәуле шығады. Егер сіз түсіңізде аруақты шынымен көретін болсаңыз, онда оның сәулесі салқын, көкшіл, тыныштандыратын болады.
Таласбек 1970 жылдардың аяғы - 80 жылдардың басында, 23-28 жасында көптеген мақалалар жазды. Сол кезде олардың ешқайсысы шыққан жоқ, көбісі жоғалып кетті, газет-журналдардың редакциясында жоғалып кетті, кейбіреулері редакцияның өз атынан қайта қаралған, бұрмаланған түрде жарияланды, басқаша айтқанда ұрланды. Үш мақала қалды - керемет деңгейдегі жетістік. Бұл мақалаларда Таласбектің жетілген деңгейі. Бұл машинкада басылған мәтіндер ұқсас - сарғайған қалың қағазда, сығымдағыштан жасалған дат басқан ізімен: «Көне қазақ романдарының эстетикасы», «Нағыз Тәттімбет және жалған Тәттімбет», «Бірыңғай түркі мифологиялық жүйесі».
Осы мақалалардың бірі - 1979 жылы, атындағы Абай атындағы ҚазПИ-де оқудың соңғы жылы жазылған «Бірыңғай түркі мифологиялық жүйесі»,- 1980 жылдары ол алматылық этномузыкологтар мен фольклортанушылар арасында қайта басылымға шықты. Мақала тіпті Мәскеудің ғылыми журналдарының біріне жіберілді, бірақ жауабы мынадай болды: автор сөзсіз талантты, бірақ оның әдіснамасы түсініксіз, тарихи материализмге сәйкес келмейді және т.б. Алматыда бұл мақала да түрлі пікір туғызды.
Бұл 1979 жылғы зерттеуді 1995 жылы «Горизонт» газетінде «Қазақ эпосы: алғашқы мағынаны іздейтін адам рухы» деген атпен жарияладым. Ал бұл жолы реакция мүлде басқаша болды. Көрермендер бұл мәтінге енді ғана жетілгендей болды. Бұл зерттеу қазақтың дәстүрлі эпикалық және ертегі мәтіндерін түсіндіру тәсілін ашады. Қайта құру кезеңінде КСРО-да бұрын қол жетімсіз болған ғылыми әдебиеттер КСРО-да жарық көре бастаған кезде, Т.Әсемқұлов жаңғыртқан сюжеттерді интерпретациялаудың ежелгі қазақ тәсілі ішінара өзінің архетиптерімен Карл Густав Юнг методологиясына ұқсайды екен,ұжымдық бейсаналық. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», «Алпамыс», «Қобыланды» аңыздарының кейіпкерлері белгілі бір сана құрылымдарының, психикалық кешендердің, жан күштерінің персонаждары ретінде қарастырылады. Эпостағы оқиғалар бір сана шеңберінде өрбиді. Бақсының санасы ма? Немесе содан кейін біздің әлемге айналған әлдеқайда жоғары тіршілік иесі? Түсіндіру тек макроәлем мен микрокосмды байланыстырып қоймайды: санада болған нәрсе идеялар мен сезімдер деңгейінде космогонияны, әлемнің құрылымын анықтайды.
Т.Әсемқұлов кешіктірілген басылымға кейінгі сөзінде былай деп жазды: «Бұл зерттеуде мен қазақ эпосы туралы балалық шақта естіген мәліметтердің аз ғана бөлігін, шамамен 5 пайызын жеткізе алдым ... Біздің эпостың ерекшелігі, оның дәстүрлі интерпретациясы маған жылдар бойы айқын болды: адамгершілік, ар-ұят, ар-ұждан, көшпелі дәстүрдегі жанашырлық бәрінен бұрын танылады. Олар болмысқа қарағанда әлдеқайда алғашқы. «Біреудің әлсіздігі, біреудің қорғансыздығы сіздің ар-ожданыңызға айналады». Егер бұл императив адамзатқа өз дамуында басшылық жасаса ... Өкінішке орай, дүниежүзілік тарихта аяусыз жыртқыш халықтар жеңіске жетті, оларда басқалардың әлсіздігі аяқтауға, аяққа басуға деген ұмтылысты тудырады ».
Ғажайып түрде сақталған тағы екі мақала (олар Таласбек кейде өмір сүрген Алматы консерваториясының фольклорлық кеңсесінде табылды, домбырашы Базаралы Мүптекеев біздің үйге әкелді): «Көне қазақ романдарының эстетикасы» - «Ежелгі қазақ романдарының эстетикасы», «Нақты Тәттімбет және жалған Тәтімбет ». «Эстетика» дегеніміз - «Қозы-Көрпеш - Баян-сұлу» эпосына арналған «Біртұтас түркі мифологиялық жүйесі» атты қазақстандық зерттеудің үзіндісі. Мақала атауының өзі автордың идеясын білдіріп, қиындық тудырды. Біріншіден, кеңес заманында «эстетика» ұғымын қазақтың революцияға дейінгі мәдениетіне қатысты қолдануға тыйым салынды. 1975 жылы Мұрат Әуезов пен оның алпыс достарының «Көшпенділердің эстетикасы» атты ұжымдық монографиясы жарық көрді, содан кейін дүкендерден алынды. Мұның басты себебі, Мұрат Мұхтарұлының айтуынша, есім.
Екіншіден, Таласбек өзінің студенттік мақаласының тақырыбында қазақ эпостарын ежелгі романдар деп анықтады. Бұл оның терең сенімі еді: ол классикалық эпостардың, кейіпкерлердің сюжеттік бұрылыстарын, олардың уәждерін, бөлшектерін, көркемдік құралдарын ынта-жігермен талдады, авторлардың шеберлігіне тәнті болды. Айтпақшы, Г.Потанин 1899 жылы жарық көрген «Ортағасырлық Еуропалық эпостағы шығыс мотивтері» атты кітабында рыцарлық эпостың және ортағасырлық Еуропа романдарының түркі-монғол эпосынан шыққандығын дәлелдеді. Таласбек бұл шығармамен 1990 жылдардың екінші жартысында танысты, бірақ бұған дейін де ол «ұлтты ойлап тапқан» жазушы Вальтер Скотттың романдарынан түрік эпосының жаңғырын тапты.
Бұл жерде Бенедикт Андерсонның ойдан шығарылған қауымдастықтар теориясы бойынша,романдардың ұлттардың қалыптасуындағы ойнаған рөлін еске түсірмесек болмайды. Таласбек, басқа қазақ жазушылары сияқты, бұл ұғымды жақсы білмесе де, қазақ гуманитарлық ғалымдары эпостардың, тіпті басты кейіпкердің ата-тегі нақты анықталған болса да, бүкіл дала бойынша белгілі болған, және қазақ тілі аздаған айырмашылықтар болса да, орта ғасырларда бір болған. Егер 1979 жылы Таласбек сияқты қазақ эпостарын роман ретінде қарастыратын болсақ, онда қазақтар ойдан шығарылған қауымдастық ретінде орта ғасырларда қалыптасқан. С.Қондыбай бұдан да әріге кетті, ол «Есен қазақ» (2002) кітабында түрік фольклоры XIV ғасырда исламдық рухта қайта құрылды және осылайша болашақ Қазақ хандығының идеялық негізі құрылды деп сенді және ішінара негіздеді. Ол осы тақырыпқа жеке кітап арнауды жоспарлады, бірақ үлгермеді.
«Нағыз Тәттімбет және жалған Тәтімбет» - бұл қазақ тілінде жазылған, бірақ атауы орыс тілінде жазылған 1 беттен тұратын мақала. Ол қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі қызықты құбылысқа арналған: жас суретші өз жұмысын жариялауға ұялып, өзінің шығармаларын белгілі бір жасаушыға жатқызды. Мәселен, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Арқа домбырашылары Тәттімбет Қазанғапула күйшісіне табынған. «Оның көптеген эпигондары болды. Осылайша жалған, псевдо-татимбет күйлері пайда болды.Тәттімбет күйлерін псевдо-Тәттімбеттен қалай ажыратуға болады? ... Псевдо-Тәттімбет күйлерінде жеке сәтті өрнектер бір-бірімен байланысты емес. Көптеген ойдан шығарылған үзілістер, кері реакциялар. Нағыз Тәттімбет қысқа, өте темпераментті тұжырымдайды, сезім, қайғы мен азаптың сұлулығын бір мәнерлі мотивпен жеткізеді.
Псевдо-Тәттімбет өте мұқият, егжей-тегжейлі ... Нағыз Тәттімбетте бір дыбыс алынып тасталса, әуен басқа жолмен кетуі мүмкін. Ал жалған-Тәттімбет жағдайында әуенді қалай айналдырсаңыз да, күйдің сипаты өзгермейді. Нақты күйлерде бастапқы әуен тәтті болып көрінеді, бірақ іс жүзінде ол қуаныш пен азап араласқан екіұшты, қарама-қайшы көңіл-күйді білдіреді. Псевдо-Тәттімбеттің күйі балдай ағады, қаныққанға тәтті ... »деп Таласбек жазады және қорытынды жасайды:« Тәттімбет атынан орындалған эпигон күйлері жай мағынасыз еліктеу емес ... Бұл күйшілер күшінің алғашқы сынақтары, олар сайып келгенде, бірінші деңгейдегі жұлдыздарға айналды .. Бұл Тәттімбетпен ауырған жалынды ұрпақтың жас шығармалары ».
Таласбектің осы үш жас кезінде жазған мәтіні де уақытында жарияланбаған. Кейінірек, оны жарыққа шығаруға, қазақстандық аудиторияға түсікті етуге тырысқан сияқты, ол жалпы орта деңгейге бейімделуге тырысты, мысалы,сол Тәттімбет туралы сипаттама мақалалар жазды.
Таласбек шығармашыл адам өзінің дамуында төрт кезеңнен өтеді: 1) нашар және қарапайым жазғанда, 2) жаман және қиын, 3) қиын және жақсы, 4) жақсы және қарапайым. Ол төртінші кезең туралы «керемет күрделіліктің қарапайымдылығы» деп айтты. Ол кейде өзінің жазушы достары үшін қуанатын: үшінші деңгейге көшті, төртіншіге көтеріледі деп сенейік. Таласбектің өзі терең ойларды оқырмандардың дайындық деңгейіне байланысты,әр түрлі түсінуге болатын, қарапайым болып көрінетін мәтіндерге түйгенді ұнататын.
Ол көп адамды қызықтыра қоймайтын заттар жайлы ойлайтын . Мысалы, метафизика туралы. Ислам туралы, нақтырақ айтсақ, аштық контексіндегі Алланың әділеттілігі туралы, «Талтүс» - «Түс» романында кейіпкердің молдамен болған шағын пікірталасы бар. Молла айтады: «Ислам - біздің ата-бабаларымызды әуезділігімен баурап алған дін». Таласбек дінге деген күрделі көзқараста болды: бір жағынан атасы және басқа мұғалімдер намаз оқыды, Таласбек Құран сүрелерінің илаһи шабытына сенді, қасиетті аяттардың дыбысталуы адамды емдейді, оны қорғайды деп сенді. Лев Гумилевтің зороастриялықтар мен түріктер арасындағы отқа деген көзқарасын қалай салыстырғаны есімде: зороастрлықтар қасиетті отты демімен де қорлаудан қорқады, ал түріктер оған аспаптық қарайды, өзін, малын және мүлкін отпен тазартады. Таласбектің исламға деген көзқарасында осыған ұқсас нәрсе болған. Ол тек мұсылман болған түркі этникалық топтарының саны мен мемлекеттілігін сақтайтындығын білді.Екінші жағынан, Таласбек исламды қабылдағаннан кейін түркілер жат уақыт континуумына түсіп кетті, исламның эсхатологиялық табиғаты декаденттік сезімдерді тудырады, күресу қабілетін төмендетеді, ал түріктер әйелдерінің мәртебесін төмендеуіне әкелді.
Елдегі ықпал үшін күресіп жатқан көптеген исламдық ағымдар Таласбекті мүмкіндіктеріне қарай түрлі жеңілдіктер беріп, қатарларына қосуға тырысты. Ол кідірді, оларды зерттеді, бірнеше рет намаз оқуды ойлады, бірақ содан кейін шешім қабылдады: «Мен анекдоттарыммен бірге болғаным дұрыс. Адамның дұғасы өзінен жоғары бола алмайды. Біздің көптеген мәдениет қайраткерлері мен саясаткерлерінің дұғалары Жаратушымен саудаласуға тым ұқсас: мен саған дұға оқыдым, ал сен маған мынаны, мынаны да бересің ... Мен өмірі тым қиын адамдар күлу үшін әзілдер айтамын. » Сондай-ақ, Таласбек Ошоға тиесілі ойды жақсы көрді: Құдаймен күресуші,әулиеге қарағанда Құдайға жақын, өйткені ол үнемі Құдай туралы ойлайды, Оған тірі ретінде қарайды. Таласбек те өздерін тәңірі деп атағандарға әзілмен қарады. Кезінде өзі бір рет қазақтың рухани дәстүрінің негіздерін үйреткен бір досы туралы Таласбек: «Оның тәңіршілдігі бір ғана нәрсені білдіреді: мен іштім, мен ішемін және де ішемін», - деді.
Таласбек көңілді, ақжарқын және сонымен бірге терең қайғылы дүниетанымға ие болған. Бұл трагедияны біз 2004 жылы «Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі қайғы, азап пен қайғы тақырыбы» әңгімесінде «Таланттар» романының материалдары бойынша талқыладық. Әңгімеде ол азаптың екі түрі туралы айтты - тарихи және метафизикалық, адамның жоғары көзден бөлінуін жүзеге асырудан туындайды. Бірақ бұл тақырыпты тереңірек Әсия Бағдәулетқызы «Тередик. Тумсил. Таласбек », Талас қайтыс болғаннан кейін жазған. Таласбекті білетіндердің кейбіреулері оны рухани ұстаз болу керек деп санайды.
Соңғы зерттеулерінің бірінде «Аңыз туралы аңыз немесе ауызша мәдениеттің пайда болуы туралы аздаған ойлар» Таласбек катастрофизм теориясына сүйене отырып, «дәстүрді эвакуациялау» ұғымын енгізеді. Ол ежелгі дәуірде, көптеген мыңжылдықтарда біздің мәдениет жазылған деп болжайды. Алдын ала болжанған табиғи апаттардың салдарынан оған өлім қаупі төнген кезде арнайы мнемотехника жасалды және адамдар, қоғам және әлем туралы ежелгі білімдер символдық түрде берілген үлкен мәтіндерді жатқа білді. Халық кітаптары мен ауызша мәдениет осылай пайда болды. Бұл тұжырымдама Р.Бредберидің «Фаренгейт 451» романына ұқсайды және фантастикалық болып көрінеді. Бірақ автор ауызша мәдениеттің табиғатында, фольклорлық мәтіндерде оның пайдасына сенімді дәлелдер табады.
Таласбектің өзі осындай Кітап адамы, Күй-Адам болған, оған тағдыр ма әлде, мұғалім бе ерекше миссия жүктеді. Бірақ бұл рөл оны жиі ауырлататын. Ол мұражай бөлігі, кездейсоқ тірі қалған динозавр болғысы келмеді. «Қандай да бір себептермен, қазақ фольклоры Әбубәкір Диваев пен Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің жазғанымен ғана шектеледі деп есептеледі, бірақ мен кінәлі емеспін, мен бала кезімнен өзгелер естімегенді қарттардан білдім, қазақтар өз білімдерін ұмытқан секілду », - деп Таласбек ащы сөйледі. Бас тарту, сенімсіздік Таласбекті фольклортанудан бас тартуға мәжбүр еткен сияқты.
Ол қазақ әдебиетінің төсінде психологиялық детективтің дамып келе жатқанын айтты. Үш ағайынды әкесінен алған мұраны бірге көміп, содан кейін оның жоғалғанын анықтаған ертегі есіңізде ме? Олардың біреуі қазынаны алғаны анық. Ағайындылар төрешіге бірге барды. Жолда олар түйесін жоғалтқан керуен жүргізушісімен кездесті. «Түйе ұзақ жолдан өтті ме? Ол сол көзінде соқыр ма? Оған бір шелек бал тиелген бе? Жоқ, біз мұны көрген жоқпыз. ” Керуенші ашуланып: «Сен менің түйемді дәл суреттедің, мен оны көрмедім дейсің бе? Сіз оны ұрладыңыз. Сотқа барайық »деді. Бауырлар төрешіге түйенің іздерін арқылы шешіп тапқаны туралы айтып берді. Содан кейін төреші бауырлардан тағы бірнеше жұмбақ шешуді сұрады, сәлден соң олардың назарына қалыңдық туралы, үйлену тойынан кейін күйеуі сүйіктісімен қоштасуға жіберген және қайтып келе жатып қарақшыға кездескен. Төреші бауырларға сұрақ қойды: үшеуінің қайсысы асыл әрекет жасады? Әрқайсысы өз жауабын беріп, дәлелдеп берді. Төреші кіші інісіне бұрылды: сен ең асыл тонаушысың, сен оны аяйсың, өйткені ол өзін де қылмыс жасадын, бауырларының қазынасын қайтар. Бұл ертегі бәрімізге бала кезімізден белгілі, бірақ Таласбек біріншісінде дедукция туралы сөйлегенде, екіншісінде төрешінің ағайындылардың тым ақылды екенін, істе ешқандай дәлел жоқ екенін түсініп, оларды психологиялық тұрғыдан ұйымдастырғанын баса айтты, сынады. Бауырлардың кішісі қарақшыға ұқсап, ұсталып қалды.
Таласбекті түсіндіруінде қазақтың дәстүрлі әдебиеті тірі, дамушы құбылыс болды. Мысалы, ол Абайдың ауқымы мен тереңдігі бойынша кем дегенде тағы екі замандасы болғанын айтты - Оңтүстік Қазақстанда Майлықожа және Батыс Қазақстанда Әбубәкір Кердері. Сонымен қатар, Таласбектің сыни көзқарасы жоғары дамыған, ол қазақ әдебиетін әлемдік әдебиетпен бассыз-ақ салыстыра отырып, кеңестік қазақ әдебиеті классиктерінің қай шығармаларын Батыс әдебиетінен сюжет алғанын тізіп бере алады. Бірде ол ащы түрде айтты: біз қалпына келтірілген Алаш Орданың шығармаларын балалық шағымызда оқып, оларды жақындарымыздай жақсы көруіміз керек еді. Олардың көпшілігін әлемдік шедеврлермен таныс болған ересек адамға байсалды қарауы қиын. Және ол әдетте кеңестік және посткеңестік қазақ поэзиясы туралы өте жоғары пікірге ие емес еді, ол жас ақындар біздің классиктерімізге - эпикалық поэзияға оралуы керек деп есептеді.
Деректі кинорежиссер Әсия Байғожина «Салт-дәстүрді сақтаушы» мақаласында Таласбек туралы былай деп жазды: «Ол өткен ғасырлардың кейіпкерлері мен оқиғалары туралы замандасындай сөйледі - өз қолымен ақпарат алғандай. Ол үшін қазақ тарихы мүлдем жанданған және үзіліссіз болды. Ол оның ағымдарын сезінді, тектоникалық ығысулар мен ақауларын сезді, өзгерістердің мәнін түсінді. Ол Дәстүрдің адамы болды. Сонымен, ол мәңгілік белгісімен өмір сүрді. Таласбек Әсемқұловтың жеке тұлғасында біз Дала туралы шынайы білімімізді жоғалттық ... Ол біз тек күңгірт болжайтын және ескермейтін нәрселерді анықтап берді, бірақ оларсыз өмір өз мағынасын жоғалтады ... ».
Сонымен бірге Таласбек космологияға, футурологияға қатты қызығушылық танытты, Интернеттің жасаушыға беретін еркіндігіне сүйсінді. Жас сыншы Әсия Бағдәулет былай деп жазды: «Кейде Таласбек аға болашақ адам сияқты көрінетін. Кейде, керісінше, он тоғызыншы ғасырдың адамы, біздің уақытымызда жоғалтты. Ол басқа, неғұрлым асыл, таза формацияда өмір сүруі керек еді. Және ол осындай формацияны қалыптастырғысы келді ».
Ол жастарға жаңа тақырыптар мен көкжиектер, жаңа білім қабаттары мен жаңа тәсілдерді ашу арқылы көмектескісі келді. Ол әрдайым жас жазушыларды, олардың тәжірибе жасау құқығын қорғайтын. Ол постмодернист Дидар Амантайды әдеби тобырдың қорлығынан қорғап, жаман стилімен, әдеби тілден және т.б. сынға ұшыраған басқа жас жазушыларды қорғады. Таласбек мұны тек адамгершіліктен ғана емес, сонымен қатар қазақ әдеби тілі жаңару керек деп санағандықтан жасады.
Оның өзі әр түрлі жолмен жаза алатын. Кезінде жазушы Тұрысбек Сәукетай жеке сұхбатында Таласбектің мақалаларында бұл тіл қандай-да бір таңқаларлық, мүлде қазақша емес деп айтқан болатын. Сонымен бірге сыншылар Таласбектің тарихи тақырыптағы сценарийлері туралы «Әуезов пен Мүсіреповтің тілі экранға қайта оралды» деп жазды. Дәстүрлі шеберлердің арасында өскен, бірақ әлемдік әдебиетті (орыс тіліне аудармасында) оқыған Таласбектің мәні осы болды, екінші жағынан, бұл стильдеу болды.
***
Таласбек дәстүрлі суретші болып саналады, сондықтан оның жастармен тіл табысуға деген ұмтылысы құрдастарын қатты таң қалдырды. Жақында жазушы Жүсіпбек Қорғасбек бұл туралы Абай-ТВ-дағы «Өркер» циклінің «Таласбектің Талтүсі» бағдарламасында еске алды. Сонымен бірге, жеке әңгімелерде таныс домбырашылар мен жазушылар кейде Таласбекке: «Бұл нәрсе қазақ сияқты, бірақ ішінде бір нәрсе бар ... ондай ... бір нәрсе дұрыс емес», - деп айтатын.
Мәселен, кезінде домбырашы Ж.Жүзбаев Таласбектің «Кемеңгер» күйі туралы шай үстінде айтқан. Таласбек күлді, бұл күйге Таласбек Францияға барған кезде естіген аз танымал лотриналық гитаристің шығармашылығы әсер еткен екен. Бірақ бұл Таласбек гитара композициясын ұйымдастырды дегенді білдірмейді.
Таласбекке Анна Ахматованың «О, егер олар ұятты білмей,қоқыс поэзиясы қандай жерден өсетінін білсе ғой» деген жолдары өте қатты ұнайтын. Эстрадалық әннің мәтініндегі экспрессиядан әдеби метафора құра білген кезде ол өте риза болды, оны кейіннен сыншылар сүйсінді. Ол бірде спорласып қызының үш дөңгелекті велосипедіндегі қоңыраулардан, кір жуғыш машинаның дыбыстық сигналдарынан күй-шедеврлер жасағысы келді.Қолым тимей қалды бұл күйлерге, бірақ ол ағамның ұялы телефонындағы «Қалпақпен би» әуеніне қатты қызығушылық танытып, оны диктофонға жазып, содан кейін күй шығарды.
Мұны ол өзі айтты. Бірақ, інім екеуміз бұл күйде таныс әуенді естімедік. Таласбек күйдің екінші үзіндісінде, бір бөліктен екінші бөлікке ауысуда «Бидің» ырғақты өрнегін қолданған екен. Таласбек мұндай ойынды, бұзақылықты өткен шеберлердің шығармашылығында және өз замандастары арасында бағалады, ол сәтті әзілдер, бақылаулар, салыстырулар, эксперименттер ләззатынан рахаттанып күле алады.
2000 жылдардың басында «Біз постмодернист бостандыққа дайын болмай шықтық» («Біз постмодерндік бостандыққа дайын болмадық») әңгімесінде Таласбек аға жазушылардың жастарға жасаған шабуылының бір сөзін келтіреді: «Әдеби эксперимент көп жағдайда бос еліктеу шеңберінен шықпайды. Әрине, ұлы классикалық әдебиет бұған байыпты қарамайды ». Таласбек: «Ұлы классикалық әдебиет те эксперимент. Сәтті эксперимент. Жалпы, бұл дүниеде болып жатқанның бәрі - эксперимент. Ватикандағы католиктік кеңестердің бірінде дін лидерлері ғылымның соңғы жетістіктерін түсіну үшін «үздіксіз жаратылыс» қағидасын енгізді. Біздің әлем - бұл тұрақты эксперимент. Тиісінше, осы үздіксіз, әлі орнықпаған, мәңгілік жалғасқан туындыларды бейнелейтін өнер де эксперимент болып табылады ». Сонымен бірге Таласбек қытайлық кескіндеме шеберлерінің бірінің инновация құқығы, тәжірибе дәстүрлі қолөнерді толық меңгергендерге тиесілі деген идеясын жақсы көрді.
Таласбек проза саласына ат басын 1980 жылдардың басында бұрды. Оның алғашқы жарық көрген «Атайы» аллегориялық әңгімесіне эпиграф ретінде сол заманда аса танымал ақын Роберт Рождественскийдің «Где и когда ты встречал без подножья вершину...» деген сөздері алынған. Аң патшасы арыстан адамзатқа: «Сен әлемді билейсің... Сен қожайынсың. Біз сенімен таласпаймыз және таласа алмаймыз ... Біз мұң құшағындағы жердің тарих қойнауына енеміз». Таласбектің әңгімесінде оқиғаның желісі аңдар патшалығында өрбиді. Қартайып, жасы келген аң патшасы бөрілердің көшбасшысы Атайыға билігін тапсырып, өзі патшалар жан тәсілім ететін тау басына ақтық сапарына аттану үшін кетеді. Осы уақытта орманда адамдар пайда болып, жаулап алу басталады, Атайы оларға қарсылықты басқарып, кейін өз серігімен бірге астаң-кестең болған орманнан қашады. Оқиғаның соңында ол хайуанаттар бағына жеткізіледі, мұнда ол тордың арғы жағынан жаны қалған арыстанды көреді. Бір қарағанда, повестің мәні экологиялық мәселе секілді болғанымен, автордың жақсы танитын оқырман бұл шын мәнінде отар халықтың тағдыры, оның құндылықтарының тарихы екенін ұғынады. Бұл әңгіме музыкалық аспаптар мұражайында жұмыс жасап жүрген уақытта жазылса керек. Таласбек сан мәрте дәстүрлі музыканттар бұл – диназаворлар мен мамонттар секілді мұражай экспонаттары екенін өкінішпен айтқан.
Автор мен иттер мен жылқылар туралы әңгімелер циклында хайуан мен адамның, халықтың тағдыры арасындағы сабақтастықты көрсетеді. Таласбек хамса жазуды жоспарлаған, хамса – бұл бір тақырыптағы бес туынды түрінде жазылатын шығыс үлгісі, жазушы ит туралы және жылқы туралы хамса жазуды жоспарлаған. Алайда, осы ойын жүзеге асыра алмаған, «Кәрі жылқы», «Үш аяқты ит», «Арылу» (құтылу, тазару, қайта жаңғыру) әңгімелерінің қолжазбалары сақталған, осы әңгімелердің барлығында осы сабақтастық жалғасқан. «Кәрі жылқы» әңгімесінде асау тұлпарды ұзақ жылдар бойы колхоз басшысының байлап ұстап, ашықтыру арқылы бағындырғаны туралы баяндалады. Араға жылдар салып, қартайған жылқыны бостандыққа жібергенде, ол әлі де байлауда тұрғандай секіруін жалғастырған.
Бастапқыда «Кәрі жылқы» әңгімесінің жалғасы қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші жас ғалымның диссертациясын егде жастағы қазақ филологтарының қабылдамағаны туралы «Отырыс» әңгімесі болған. Басты кейіпкер зерттеушінің прототипі Таласбек өзінің жол бастаушы ағасы, ұстазы санаған Мұхтар Мағауин болған. Кім өшіргені белгісіз, әңгіме 80 жылдары «Жалын» журналына жалғасысыз басылып шықты, кейін Таласбек «Отырысты» көркемдік тұрғыда осал деп тауып, жалғасын жарияламауды жөн санаған. Мүмкін аға жазушыдан көңілі қалған болар. Бір қызығы, осы ертеректе жазылған әңгіме М.Мағауинның кейін жарық көрген «Мен» − «Я» романын күні бұрын болжаған секілді.
Идеологиялық шектеулер және жариялау барысындағы қиыншылықтармен бетпе-бет келгеннен кейін Таласбек 20 жылғы жуық уақыт көркемсөзден алшақтап кеткен. Жалғыз туындысы 1997 жылы менің Францияға қоныс аударып, сол жақта кинематографистермен жақсы қатынаста болған құрбымның тапсырысы бойынша жазылған Абылайхан туралы киноповесть «Көкбалақтың өлімі» болды. Дегенмен, жоба жүзеге асырылған жоқ.
Таласбектің прозасындағы оның автобиографиялық «Талтүс» - «Полдень» романының алатын орны ерекше, мұнда күйші қарттың тәрбиесіндегі баланың есею жолы баяндалған. Роман дәстүрлі формада жазылған. Бір уақытта оған сын айтушылар кейіпкерлердің үнемі дастархан басында отырып, ет жеп, шай және одан да күштірек сусындар ішетінін алға тартқан. Бір жағынан қазақ халқында музыка дастархан басында айтылатын болса, келесі жағынан, осындай отырыстар – әңгіме ішіндегі әңгіменің, кіріктірме новелланың шеңбері. «Талтүс» бір қырынан тәрбие туралы, есею туралы роман болса, екінші қырынан 20 ғасырдағы қазақ халқының дәстүрлі музыкасы, тарихын баяндайтын роман. Мұнда музыкалық дәстүр бойынша зор білім қамтылғанына байланысты, ол жарық көрген сәтінен бастап шертпе күй сыныптары үшін оқу әдістемесі ретінде қолданыс тапқан.
Таласбекке дейін де күй өнері және күйшілер туралы көркем туындылар жазған Әбіш Кекілбаев, Тәкен Әлімқұлов, Мұхтар Мағауин секілді жазушылар болды. Мағауинның 70-жылдардың ортасында жазған «Көкбалақ» романы Сүгіл Әлиев және Жүнісбай Стамбаевқа, яғни Таласбектің атасына арналған. Таласбектің атасы Мағауин романының бас кейіпкері – күйші Тоқбастың прототипі болып табылады (романда көркемдік ой-қиялдың үлесі басым екенін айта кету керек), романды жазу барысында Таласбек жазушыға музыка жағынан көп кеңес берген. Менің ютуб-арнамда «Жазба әдебиеттегі күй өнері» тақырыбында дәріс бар (https://www.youtube.com/watch?v=FGOGNcO8Kw8).
Мамандар «Талтүс» романындағы музыканың сипаты ерекше екенін атап көрсеткен, олар мұны автордың өзі күйші болғанымен байланыстырады. Әрине, солай. Дегенмен де, Таласбектің ұзақ жылдар бойы 19 ғасырдағы күйші Тәттімбет туралы роман жазуға дайындық барысында өте көп музыкалық әдебиеттерді орыс тілінде, орыс тіліне аудармасында, оның ішінде, орындаушылық бойынша: оқулықтар, теориялық зерттеулер, күнделіктер және танымал орындаушылар – пианистер, скрипкашылар, гитаристери т.б. мемуарларын, педагогтар еңбектері және музыканттар туралы көркем шығармаларды көп оқығанын да ескеру керек. Қазақстандағы кітапханалардағы осы тақырыптағы барлық деректерді қарап шыққан болуы әбден мүмкін. Оның жұмыс дәптерлерінен: жүйелік каталогтың қандай да бір жәшігі, барлық кітаптарға тапсырыс беру сынды жазбаларды жиі кездестіруге болатын.
Әдебиеттерді осындай мұқият зерттеу Таласбектің музыкаға, оның ішінде, еуропалық музыкаға деген құштарлығымен ғана байланысты емес. Таласбектің өзі музыканы, орындаушылықты қалай сипаттауға болатынын мақсатты түрде іздегенін айтады. Домбырада орындаудың, өзі қалпына келтірген дәстүрді домбыра терминологиясын білу, ол үшін жеткіліксіз болды, ол ауқымы мен құралдарын кеңейту арқылы, шын мәнінде музыканы сипаттаудағы жаңа қазақ тілін қалыптастырды. «Тәттімбет сері» аяқталмаған романымен жұмыс барысында Таласбек: «Күйлер туралы бұрынғыларды қайталамастан баяндау қиын болып отыр, мен «Талтүсте», «Кәрі күйшіде» көптеген күйлерді сипаттап жаздым. Енді «Тәттімбетте» көптеген күйлерді жазуым керек, оның тізімін әзірлеп қойғаныммен, жаңа сөздер, образдар табу қиын болып отыр..» деп ой бөліскен.
Қазір шертпе күйлерді ойнайтын жас домбырашылар музыканы Таласбектің романындағы сөздермен сипаттайды. Олар мұны дәстүрлі тіл деп ойлайтын болса керек, дегенмен, бұл көп жағдайда Таласбектің зияткерлік ізденісінің жемісі. Ол романында: «Егер сен барлығын дұрыс жазған болсаң, онда тыңдармандар сенің күйің бірден тұтас және әзір қалпында пайда болғандай әсерде болады. Дегенмен, оның артында үнемі еңбек пен төгілген тер тұрады» деп жазған. Таласбектің музыканы сипаттау тілі, әдеби және сценарийлік шығармашылығы туралы да дәл осылай айтуға болады.
«Талтүс»-«Полдень» романы 2002 жылы Сорос-Қазақстан қорының конкурсының «Қазіргі қазақ романы» қазақ тіліндегі бөлімін басқарған әдебиет сыншысы марқұм Зейнолла Серікқалидың өтініші бойынша жазылған. Таласбектің прозадан алыстап кеткені соншалық, оған Таласбектің өзі қазақ әдебиетіндегі азаматтардың бірі ретінде өте қадір тұтқан Зейнолла ағаның және менің тарапымнан қысым көрсетуге тура келді. Конкурстың талаптарына сәйкес, романды жазып шығуға бір жыл уақыт берілді, алайда, осы жыл ішінде, Таласбек жұмысбастылығы мен сырқатын сылтау етіп жазбай жүрді, кейін бір ай ішінде «ақ қағазға ақтарыла салды».
Менің ойымша, романның мазмұны және формасымен байланысты мәселеден басқа, жазушының ұзақ уақыттық үзілістен кейінгі әдеттегі қорқынышынан да бөлек, Таласбектің басқа қиындықты еңсеруіне тура келген секілді. Оның балалық шағында жанына жара салған жағдайлар өте көп болған. Ол өз романында олардың аз ғана бөлігін көрсеткеннің өзінде ағылшын тілді аудитория романдағы тұрмыстық, отбасылық зорлық-зомбылықтың көптігіне таң қалған. Бірінші тарауда басым түрде көрсетілген зорлық-зомбылық картиналары: біріншіден, бала музыканттың және қазақ музыкасының бейнесін айқындау үшін, екіншіден, романның келесі тарауларында 20 ғасырдың екінші жартысындағы қазақтардың аутоагрессиясының тарихи себептерін ашып көрсету үшін қажет болды. Аталған мәселе Таласбекті жиі мазалайтын еді, ол тіпті "Аштық пен соғыс" тақырыбында мақала жазып, кейін толық зерттеуді жоспарлаған.
Романды жазып шығу Таласбекке психотерапевтік әсер көрсетті. Соңғы бөлімі – өгей анасымен қоштасып, татуласуы – толықтай ойдан шығарылған. Өмірдегі жағдай басқаша болған. Алайда, жазу процесінің соңында Таласбек: «Мен жазу барысында оны кешірдім, сол үшін финалды өзгерттім» деген. Романды ауыр көріністермен шектен тыс жүктемеу мақсатында ол балалық шағында көрген барлық қиыншылықтарын жазған жоқ, олардың барлығы тек жазушының өз жүрегіне салмақ болып қалды.
Көптеген оқырмандардың, оның ішінде, психологтардың алған әсерін бақылай келе, романның оқырмандар үшін де психотерапевтік әсері бар деген қорытындыға келдім. Таласбектің өзі де осылай ойластырған болуы ықтимал. Оның бірде «Мен де эксперимент жасаймын, бірақ оны байқатпай жасаймын және ешкім көрмейді» дегені бар еді. Мысал ретінде ол романның алғашқы жолдарын келтірді: «Бақытты балалық шақ деген сөздің мағынасын ешқашан байыптаған емес. Тіпті, балалық шақ болып па еді, есіне түсіре алмайды. Әйтеуір бастан өткен бір тағдыр бар. Тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамрығы көп. Бір ғана шын бақытты күн болыпты. Бүкіл дүние алаңсыз тіршілік жырына ұйыған жаз екен дейді. Екеуі қол ұстасып алыс көкжиекті бетке алып келе жатады. Жолда қаншама иісі аңқыған өзен-көл, ойран көгалдар, гүлі бұлықсыған қаншама жазира жатыр. Ешқайда бұрылмайды. Тек алға қарай жүре береді, жүре береді… Білегінен нық ұстап жетелеп келе жатқан бұл адамның кім екенін білмейді… Әйтеуір жақсы, мейірімді адам. Осылайша қанша күн жүргендерін де аңдай алмайды. Ұзаққа созылған бір күн сияқты… Сол адам бір күні жоқ болды. Оның қайда кеткенін, тіпті осы — өңінде көргені ме, әлде түсіне кіргені ме, оны да білмейді».
Таласбектің осы жолдары мифологиялық түс көру уақытына жетелейтін болса, екінші жағынан перинатальды естеліктер жұмақ қалпының, алтын ғасырдың архетипі негізінде болады деп есептеген Станислав Грофты еске салады. Романның соңына қарай, алғашқы махабаттын жоғалтқан кездегі уайыммен бірге осы мотив тағы байқалады.
Жас журналист Дина Елгезектің facebook қалдырған: "Таласбек ағам тірі болғанда, бізді жылататын талай сапалы дүние өмірге келуші еді, әттең!" – деген жазбасы бар еді. Бұл жерде мелодрамалық туралы сөз болып отырған жоқ. Таласбек саналы түрде оған жол бермеуге тырысатын еді. Ол нақты жағдайларды сипаттау барысында, эпизод аса сезімтал болмауы үшін қандай да бір сәттерін қалдырып кетуі мүмкін еді. Бұл жерде басқа құбылыс туралы сөз болып отыр.
Таласбек бұрын өмір сүрген тұлғалар туралы жазуға дайындалғанда, ол материалдар жинақтап, оны ойластырған. Алайда, осы тұлға туралы ойланғанда ерекше тебіреніп, көзіне жас келгенге дейін жазуды бастамайтын еді. Осы сезімді басынан өткізгеннен кейін ғана ол «Енді жазуды бастауға болады. Аруақ рұқсат етті, оның маған көңілі толды» деген сөздермен жазуға отыратын еді. Өткен дәрісте Таласбекке бала күнінде рухтарды айыру, кейбір аруақтар техникалары үйретілгені айтылған болатын.
Таласбек ұстазы Мұхтар Мағауин үйреткендей туындыларын алшақ қалыпта, «салқын жүрекпен» жазуға тырысқанын айта кету керек. Алайда, бұл Таласбектің қолынан келмеді. Бұл екі таланттың табиғаттары мүлдем өзгеше еді. Таласбектің досы журналист Жәнібек Сүлеев Таласты өзінің газетіне жұмысқа шақырып, ол келмей қойған соң: «Такеда – бұл ядролық реакция, ол газетті ғарыш орбитасына шығаруы немесе жарып жіберуі мүмкін» деген.
Таласбектің бойында сақталып қалған бала мінезі бар еді, ол өнер туындысы немесе қандай да бір оқиғаны жүрегіне жақын қабылдап, жас балаша көз жасына ерік бере алатын. Жалпы, қазақ мәдениетінде ер адам, батырлар жылайтыны белгілі. Оны Қобыланды батырдың бейнесі растайды. Батырлар жырында басқа қалаларды жаулап жүрген уақытында отаны жау қолында қалғаны туралы хабар алған Қобыланды көмек қолын созуға аттанады. Өз ауылының орны ғана қалғанын көрген батыр, жақындары тұтқынға алынғанын ойлағанда «Өксіп-өксіп жылады. / Жылап жатып батырдың/ Көзі кетті ұйқыға» деген жолдары бар.
Таласбектың жазған туындылары оқырмандардың (көрермен) жанын тебірентіп, көзіне жас келтіргенде ол көңілі толып: «Әлдекім жылағанын, көзіне жас келгенін айтты» деп бөлісетінін байқадым. Мен күліп: «Сенің мақсатың қазақ халқын жылату ма?» деп айтатын едім. Ал Таласбек болса, ерте заманда жылаған сопылар ордені болғанын, сопылардың: «Көз жасы – жүректің емі» деген сөзі бар екенін айтқан. Сол себепті, жылаған көрермендер мен оқырмандар – бұл Таласбектің жоспарлаған ойы да болуы мүмкін.
Қазіргі таңда роман тек түпнұсқалы тілінде ғана емес, БҰҰ тілдерінде, менің аудармамда орыс тілінде де оқырманға қол жетімді. Мен романды аудару тұрғысынан көп ойландым. Себебі, бір уақытта Таласбекке оны аудару туралы ұсыныс жасағанымда, ол маған «Талтүс» - қазақи роман, оны жай ғана аударуға болмайды, мүмкін кейін оны орыс тілінде қайта жазып шығармын» деген болатын. Нәтиже көңілімізден шықты, орыс тілді оқырмандар тарапынан жақсы пікірлер айтылып, олардың көпшілігі кейін романды түпнұсқасынан, алғашқы рет өз туған тілдерінде оқыды. Америкалық, араб және испандық оқырмандардың оң пікірлері де бар. Америкалық ақын және филолог Тимоти Уолш тіпті: «Іf you want to fall in love with Kazakh literature, start with Asemkulov’s A Life at Noon...» деп жазған.
***
Таласбектің кинодраматургиясы негізінен тарихи тақырыптарды қамтыған, оның туындылары: Досқан Жолжақсынрвтың тапсырысы бойынша жазылған «Біржан-сал» және «Құнанбай», Абылайхан туралы «Көкбалақтың өлімі» (Хан жылқысының өлімі) сценарийі, «Томирис ханшайым», «Өгей» (Мұқағали Мақатаев туралы), «Жезтырнақ» өнеге-фильмі. Таласбектің бойында өмірден өткен тұлғаларды тану қабілеті зор болған, мысалы, көптеген көрермендер, Біржан-салды оның Таласбектің киносценарийіндегідей қалыпта қабылдады, драматургтың орасан зор еңбегін байқамайды. Шын мәнінде, Таласбек бала күнінен бері Біржанның өмірі мен шығармашылығын тамаша білген және өз білімін ғылыми зерттеулерге негіздей отырып, бір жылдан артық уақыт оны бейнелеу үшін ой үстінде жүрген. Сонымен қатар, актер Досқан Жолжақсынов басты рөлді ойнағысы келген, яғни, Біржан-салдың өмірінің соңғы кезеңін бейнелеу қажет болған, ал бұл туралы Досқанның қайын атасы Таласбек аса құрмет тұтқан тұлға Асқар Сүлейменов «Адасқақ» повесін және киносценарий жазылып қойған болатын. Ең соңында Таласбек Асқар Сүлейменов модернист ретінде Біржанның өз бейнесін қалыптастырды, дегенмен, бұқара ең алдымен «негізгі» Біржанды тануы керек деген шешімге келді. Киносценарийінде егде жастағы серінің бейнесі құндылықтардың және отар қазақ қоғамындағы зиялылардың алмасуы тұрғысынан көрінген.
Құнанбай туралы киносценарий және Тәттімбет туралы роман бірінен кейін бірі жазылғандықтар, мен жұмыстардағы айырмашылықты байқай алмадым. Тарихи роман – мұрағаттардан, ауызекі әңгімелерден алынған, кейде ойдан шығарылған көптеген тарихи, этнографиялық, музыкатанушылық мәліметтерді, кейіпкер өміріндегі оқиғаларды балқытып араластыратын домна іспетті. Күн сайын романның 1-2 парағына орасан зор көлемдегі ақпарат өңделеді. Ал киносценарийде кейіпкердің өміріндегі нақты эпизодтарға орын табыла бермейді, олар қандай да бір себептермен фильмде көрсетуге жарамсыз болады, осы себептен, жинақталған мәліметтер қолданылмай, көрерменге автордың ойын, оның түсінігіндегі кейіпкер тұлғасын жеткізу үшін мүлдем жаңа эпизодтар шығарылады.
Театр және мультипликация режиссеры, Таулы Алтай Республикасының еңбегі сіңген қайраткері Тамара Муканова-Мендошева: «Драматургияның заңдылықтары Аристотель заманынан бері белгілі, мен білетін авторлардың ішінде тек Чехов пен Таласбек қана осы заңдылықтарды ескермей, алайда қызығушылықты сақтай алады» деген. Таласбекке бұл ерекшелік күй өнерінен берілген секілді. Екі бастаманың қарама-қайшылығына негізделген еуропалық драматургияның заңдылықтары еуропалық классикалық музыкадан көрініс табады, ал күйдің құрылымы мүлдем басқа болып келеді.
«Біржан сал» фильмі жарыққа шыққаннан кейін Біржанның ағасы Нұржанның рөлін ойнаған актер Саят Мерекенов банкет кезінде Таласбекке: «Біз қазақ актерлері жалпы жаман емеспіз. Алайда, көп жағдайда режиссер де, сценарист те қалай ойнау керек екенін түсіндіре алмайды. Сен жазған сценарийдің ерекшелігі мұнда әр кейіпкердің өз ақиқаты бар, әр актер өз рөлін түсінеді. Мен қазірге дейін менің Нұржанымдікі дұрыс екеніне сенімдімін!» деген болатын. Фильмде Нұржан інісімен бірнеше мәрте сөзге келіп қалғаннан кейін, оны байлап қоюды бұйырады, Біржан арқанның қажап тастаған орны іріңдеп, соның салдарынан өмірден өткенін естеріңізге сала кетейін. Фильмде Біржан өмірден өтерінің алдында ағасымен қоштасып, оның үнемі өзіне жақтасатынын есіне алып, алғыс айтады, ал Нұржан жылайды. Таласбектің шығармашылығында шын мәнінде өз ақиқаты жоқ кейіпкерлер де жоқ. Бұл оның соцреализм шеңберінде қалыптасқан жазушылардан ерекшелігі болып табылады. Бұл Таласбектің адамдарға деген сүйіспеншілігін де көрсетеді.
Жақсылық пен жамандық тақырыбы Таласбекті метафизикалық, діни, әлеуметтік, психологияық тұрғыда қызықтырған. Есейіп, толық қалыптасқаннан кейін де ол осы тақырыптағы философиялық және психологиялық әдебиеттерді оқитын еді. 1990 жылдардың соңында күнделігіне жазған сөздерінен мысал келтіретін болсақ: «Жақсылық жамандыққа мұқтаж. Олар мәңгі серіктес. Жақсылық тек жамандықпен салыстырғанда ғана өзінің жақсылық екенін көрсете алады. Жақсылық өз алдына жақсылық емес. Жамандық оның мәні (парқы) секілді. Сонымен қатар, белгілі психологтар жақсылық – бұл жамандықтың шарасыздығы екенін дәлелдеген. Жақсылық тәжірибесіз болмайды. Жамандық бұл жақсылықтың тәжірибесі. Жамандық – бұл жамандықтың мәнмәтіні. Жақсылықтың мәні айқындалатын мәнмәтін...Қазірге дейін ешкім де жақсылықтың дәл анықтамасын бере алмаған. Жақсылық тек жамандықпен салыстыру арқылы ғана танылады. Шындыққа біршама жақындағандар Достоевский, Фрейд және Юнг. Өз зұлымдығын туындысында бейнедей алған суретші – гений. Ол өз құштарлығынан жоғары.
Жақсылық жаман бола алмаған адамның осалдығы. Жамандық даналық. Жақсылық осал, оның тіпті сипаты да жоқ. Бар болса да оны жамандықтан алады. Жақсылықтың дәл анықтамасы да жоқ. Алайда – бұл субстанция емес, қандай да бір нәрсенің туындысы екені анық. Ненің туындысы екені – әлі белгісіз.
Осы себептен, қазақ (түрлі) музыкасының бастауында әскери каста тұрады. Соғыс, әскери өнер, әскери тәжірибе үнемі зорлық-зомбылықпен, қантөгіспен т.б. қатар жүреді. Жамандықтың ұлы күй өнеріндегі осы күрделі сублимациясын әлі де түсіндіру, психологиялық, эстетикалық негіздеу керек. «Әлемдік жамандық билейді» деп айтқан – дана адам. Осы ойды дамытып, әлемді жамандық басқарады, бірақ әділетсіздік тұрғысынан емес, жай жамандық деп айтуға болады».
Таласбек осы тақырыпта «Жезтырнақ» киносценарийінде және «Бекторының қазынасы» повесінде қалам тербеген. Осы туындыларда басты кейіпкер – қазақ халқы арасында зұлымдығымен танымал қара ниетті жаратылыс – жағымды кейіпкерге айналады, адамды сынап, оны абсолютті жақсылық тұрғысынан сынайды. Екі мәтін де, он күн уақыт ішінде жедел жазылған: «Жезтырнақ» ақысы төленбеген тапсырыс түрінде жазылса, «Бекторы» - балалар мен жасөспірімдерге арналған әдебиет конкурсына арнап жазылды, мұнда да Таласбек жеңе алмады. Қазір повесть университеттегі қазақ әдебиеті курстарында талқыланады және гуманитарлық гимназияларға арналған 11 сыныптың әдебиет оқулығына енгізілген. Мен осындай талқылауларға бірнеше мәрте қатыстым, алайда, тіл маманы болмағандықтан, олардың мән есімде қалмады.
«Жезтырнақтың» сценарий қалай жазылғаны туралы айта кетейін. Тапсырыс беруші – онша танымал емес, алайда, өте сұлу орта жастағы акриса – «детектив және экшн элементтері бар мистика» жарын таңдады. Таласбек оның фотосуретін сұратып, бірнеше күн қарап жүрді де, әлдебір ғажайыппен жас сұлуға айналып, тұрмыс құрған Жезтырнақ туралы сюжетті ойлап тапты. Алайда, ол әділетсіздікке куә болса, түнде қайтадан Жезтырнаққа айналып, әділдікке жету жолында өлтіретін болды. Тергеу жүргізілді. Сценарийді жазу және ойластыруға небары 10 күн жеткілікті болды. Бұл жағдайда, Таласбек оқиғаларды ойдан шығарып жазу барысында үнемі телефон арқылы басқа тақырыптарға сөйлесіп, анекдоттар айтумен болды.
Сценарий екі қазақ сарбазының қалмақтармен соғыстан қайтып, олжасын, оның ішінде, екі қыз және екі жас баланы алып келе жатқанынан басталады. Таласбек сценарийге өзінің көптеген ойларын арқау етті. Мысалы, соғыс барысында тұтқынға түсіп және өз еріктерінен тыс жау халықтың өкілдеріне жар болып, олардан ұл туып және кейін осы ұлдарын өз туған халқымен соғысқа аттандырған тағдыры туралы ойы баяндалған. Осы тақырыпты Таласбек әулие Бекет-ата сценарийінің қолжазбаларында да қозғайды (өкінішке орай, бұл тапсырыстан кейін бас тартылды).
Бастапқыда олжа ретінде әкелген қалмақ балалары жай фондық кейіпкерлер болған, Таласбек таныс моңғолтанушыға қоңырау соғып, ескі есімдер сұрады және кейіпкерлерін Очир және Самбу деп атады. Сценарий оқиғалары автор үшін ерекше өрбіді. Балалардың әпкелері өздерін тұтқынға алған қазақ батыры Байбураға аяныш сезімінің нәтижесінде ажал құшты. Басты кейіпкер – үйленбеген жас батыр Байбура балаларды асырап алады. Қолжазбаның кезекті бөлімін оқып шыққан соң, «Очир және Самбуды не істейің, олар енді фондық кейіпкер емес пе?» деп сұрадым Таластан. Талас: «Мен осыны түсінбейді деймісің, мен бар ойым осыларда!» деп жауап берді. Ұлдар әскери тәлім-тәрбие алып, қалмақтармен соғысқа аттанады. Шайқасқа жеңіске жеткен Байбура ұлдары Очир мен Самбуды іздейді, олар өз өмірлеріндегі алғашқы шайқасына жас сарбаз – ұландар қатарында қатысып, қаза табады.
Қайғыдан қан жұтқан Байбура қолбасшылардың бірі қалмақ баласын өлтіргелі тұрғанын көреді. Қазақ халқы басқа да дала халықтары секілді бойы арбаның өсінен аспайтын балаларды тұтқынға алып, ал 2-3 жастан асқан баларды өлтірген. Бұл өте қатыгездік болғанымен, екінші жағынан олар олжа болған балаларды тұтқынға алмай, асырайтын болған, ұлдар туғандарын ұмыта алады, ал ересектеу балалар ұмытпай, кейін өш алады деп есептелген. Айтпақшы, Олжас Сүлейменовтың есімі соның құрметіне қойылған арғы атасы Олжабай батыр осындай тұтқынға алынған балалардың бірі болған, қазақтың «олжа» сөзі «трофей» мағынасын береді. Кішкентай балаларға осындай қатынас Таласбектің жүрегін жаралағанымен, ол осы әрекеттің қатаң қисынын түсінген. Байбура өз ұлдарын аза тұтып, ересек баланы асырап алуға тырысады. Тапсырыс беруші сценарийді пайдаланған жоқ, алайда Оңтүстік Кореяда конкурста жеңіп шықты.
«Жезтырнақ» және «Бекторының қазынасы» мәні жағынан – қиял-ғажайып реализм, оның элементтері «Біржан салда» да домбыра өнерінің бірі Қойбас ананың бейнесінде де бар, бұл – басы қойдың басы түріндегі ана, сонымен қатар, фильмге енбеген сахнада поштабай соққыға жыққан Біржан өзінің атшысымен бірге мазарға қонғанда түнде, найзағай ойнап, мазардың үстінде жалғыз батырдың жау әскерімен шайқасы көрінеді. Ертесінде жерде осы шайқас іздері көрінеді. Біржан мұны атшысына «Бұл жердің түс көргені» деп түсіндіреді, ол «Мен жалғыз болсам, мұны көрмес едім» деп жауап қайтарады.
Өзі екі әлемнің ортасында өмір сүрген, түсінде және өңінде аруақтармен сөйлескен Таласбек қиял-ғажайып реализмді мойындаған жоқ, ол Габриел Маркесті де жақтырмайтын еді. Ол «Талтүс» романында өзі бала күнінде көрген және басынан кешкен жоралғыларды баяндаған жоқ. Өзі мұны оқырманның назарын музыкадан басқа нәрсеге аударғысы келмегенімен, оның музыка туралы әңгімесін байыппен қабылданғанын қалайтынымен түсіндірген. Таласбектің қиял-ғажайып реализмді қабылдамауың тағы бір себебі, оған жас кезінде «қияли» ретінде қарағанынан болап деп ойлаймын.
Тек соңғы жылдарда ғана Таласбек қиял-ғажайып реализмді саналы түрде қабылдап, Мәскеуден Маркестің көлемді биографиясына тапсырыс берді, Маркес, Данте және Мұқағали туралы зерттеу жазуды жоспарлады. Ол Мұқағали туралы киносценарийге бірқатар мистикалық эпизодтар қосты. Таласбек орыс тілінде жазылған киносценарийіне «Өгей» деген атау бері (өгей –асыранды бала мағынасында, өгей шеше – тумаған анасы). Бұлай атауының себебі: суретші үнемі жетім, жердегі асыранды. Таласбек өзін осылай көрді, ол сценарийде ақынның өмірінен материалдарды мүлдем дерлік қолданған жоқ. Сценарийді оңтайлы, әдеттегі аудиторияға түсінікті ету мақсатында, оны менің аяқтауыма, ақынның өмірімен байланысты эпизодтар қосуына тура келді. Бұл да көмектеспей, тапсырыс беруші сценарийді ұнатқан жоқ.
Автор мен иттер мен жылқылар туралы әңгімелер циклында хайуан мен адамның, халықтың тағдыры арасындағы сабақтастықты көрсетеді. Таласбек хамса жазуды жоспарлаған, хамса – бұл бір тақырыптағы бес туынды түрінде жазылатын шығыс үлгісі, жазушы ит туралы және жылқы туралы хамса жазуды жоспарлаған. Алайда, осы ойын жүзеге асыра алмаған, «Кәрі жылқы», «Үш аяқты ит», «Арылу» (құтылу, тазару, қайта жаңғыру) әңгімелерінің қолжазбалары сақталған, осы әңгімелердің барлығында осы сабақтастық жалғасқан. «Кәрі жылқы» әңгімесінде асау тұлпарды ұзақ жылдар бойы колхоз басшысының байлап ұстап, ашықтыру арқылы бағындырғаны туралы баяндалады. Араға жылдар салып, қартайған жылқыны бостандыққа жібергенде, ол әлі де байлауда тұрғандай секіруін жалғастырған.
Бастапқыда «Кәрі жылқы» әңгімесінің жалғасы қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші жас ғалымның диссертациясын егде жастағы қазақ филологтарының қабылдамағаны туралы «Отырыс» әңгімесі болған. Басты кейіпкер зерттеушінің прототипі Таласбек өзінің жол бастаушы ағасы, ұстазы санаған Мұхтар Мағауин болған. Кім өшіргені белгісіз, әңгіме 80 жылдары «Жалын» журналына жалғасысыз басылып шықты, кейін Таласбек «Отырысты» көркемдік тұрғыда осал деп тауып, жалғасын жарияламауды жөн санаған. Мүмкін аға жазушыдан көңілі қалған болар. Бір қызығы, осы ертеректе жазылған әңгіме М.Мағауинның кейін жарық көрген «Мен» − «Я» романын күні бұрын болжаған секілді.
Идеологиялық шектеулер және жариялау барысындағы қиыншылықтармен бетпе-бет келгеннен кейін Таласбек 20 жылғы жуық уақыт көркемсөзден алшақтап кеткен. Жалғыз туындысы 1997 жылы менің Францияға қоныс аударып, сол жақта кинематографистермен жақсы қатынаста болған құрбымның тапсырысы бойынша жазылған Абылайхан туралы киноповесть «Көкбалақтың өлімі» болды. Дегенмен, жоба жүзеге асырылған жоқ.
Таласбектің прозасындағы оның автобиографиялық «Талтүс» - «Полдень» романының алатын орны ерекше, мұнда күйші қарттың тәрбиесіндегі баланың есею жолы баяндалған. Роман дәстүрлі формада жазылған. Бір уақытта оған сын айтушылар кейіпкерлердің үнемі дастархан басында отырып, ет жеп, шай және одан да күштірек сусындар ішетінін алға тартқан. Бір жағынан қазақ халқында музыка дастархан басында айтылатын болса, келесі жағынан, осындай отырыстар – әңгіме ішіндегі әңгіменің, кіріктірме новелланың шеңбері. «Талтүс» бір қырынан тәрбие туралы, есею туралы роман болса, екінші қырынан 20 ғасырдағы қазақ халқының дәстүрлі музыкасы, тарихын баяндайтын роман. Мұнда музыкалық дәстүр бойынша зор білім қамтылғанына байланысты, ол жарық көрген сәтінен бастап шертпе күй сыныптары үшін оқу әдістемесі ретінде қолданыс тапқан.
Таласбекке дейін де күй өнері және күйшілер туралы көркем туындылар жазған Әбіш Кекілбаев, Тәкен Әлімқұлов, Мұхтар Мағауин секілді жазушылар болды. Мағауинның 70-жылдардың ортасында жазған «Көкбалақ» романы Сүгіл Әлиев және Жүнісбай Стамбаевқа, яғни Таласбектің атасына арналған. Таласбектің атасы Мағауин романының бас кейіпкері – күйші Тоқбастың прототипі болып табылады (романда көркемдік ой-қиялдың үлесі басым екенін айта кету керек), романды жазу барысында Таласбек жазушыға музыка жағынан көп кеңес берген. Менің ютуб-арнамда «Жазба әдебиеттегі күй өнері» тақырыбында дәріс бар (https://www.youtube.com/watch?v=FGOGNcO8Kw8).
Мамандар «Талтүс» романындағы музыканың сипаты ерекше екенін атап көрсеткен, олар мұны автордың өзі күйші болғанымен байланыстырады. Әрине, солай. Дегенмен де, Таласбектің ұзақ жылдар бойы 19 ғасырдағы күйші Тәттімбет туралы роман жазуға дайындық барысында өте көп музыкалық әдебиеттерді орыс тілінде, орыс тіліне аудармасында, оның ішінде, орындаушылық бойынша: оқулықтар, теориялық зерттеулер, күнделіктер және танымал орындаушылар – пианистер, скрипкашылар, гитаристери т.б. мемуарларын, педагогтар еңбектері және музыканттар туралы көркем шығармаларды көп оқығанын да ескеру керек. Қазақстандағы кітапханалардағы осы тақырыптағы барлық деректерді қарап шыққан болуы әбден мүмкін. Оның жұмыс дәптерлерінен: жүйелік каталогтың қандай да бір жәшігі, барлық кітаптарға тапсырыс беру сынды жазбаларды жиі кездестіруге болатын.
Әдебиеттерді осындай мұқият зерттеу Таласбектің музыкаға, оның ішінде, еуропалық музыкаға деген құштарлығымен ғана байланысты емес. Таласбектің өзі музыканы, орындаушылықты қалай сипаттауға болатынын мақсатты түрде іздегенін айтады. Домбырада орындаудың, өзі қалпына келтірген дәстүрді домбыра терминологиясын білу, ол үшін жеткіліксіз болды, ол ауқымы мен құралдарын кеңейту арқылы, шын мәнінде музыканы сипаттаудағы жаңа қазақ тілін қалыптастырды. «Тәттімбет сері» аяқталмаған романымен жұмыс барысында Таласбек: «Күйлер туралы бұрынғыларды қайталамастан баяндау қиын болып отыр, мен «Талтүсте», «Кәрі күйшіде» көптеген күйлерді сипаттап жаздым. Енді «Тәттімбетте» көптеген күйлерді жазуым керек, оның тізімін әзірлеп қойғаныммен, жаңа сөздер, образдар табу қиын болып отыр..» деп ой бөліскен.
Қазір шертпе күйлерді ойнайтын жас домбырашылар музыканы Таласбектің романындағы сөздермен сипаттайды. Олар мұны дәстүрлі тіл деп ойлайтын болса керек, дегенмен, бұл көп жағдайда Таласбектің зияткерлік ізденісінің жемісі. Ол романында: «Егер сен барлығын дұрыс жазған болсаң, онда тыңдармандар сенің күйің бірден тұтас және әзір қалпында пайда болғандай әсерде болады. Дегенмен, оның артында үнемі еңбек пен төгілген тер тұрады» деп жазған. Таласбектің музыканы сипаттау тілі, әдеби және сценарийлік шығармашылығы туралы да дәл осылай айтуға болады.
«Талтүс»-«Полдень» романы 2002 жылы Сорос-Қазақстан қорының конкурсының «Қазіргі қазақ романы» қазақ тіліндегі бөлімін басқарған әдебиет сыншысы марқұм Зейнолла Серікқалидың өтініші бойынша жазылған. Таласбектің прозадан алыстап кеткені соншалық, оған Таласбектің өзі қазақ әдебиетіндегі азаматтардың бірі ретінде өте қадір тұтқан Зейнолла ағаның және менің тарапымнан қысым көрсетуге тура келді. Конкурстың талаптарына сәйкес, романды жазып шығуға бір жыл уақыт берілді, алайда, осы жыл ішінде, Таласбек жұмысбастылығы мен сырқатын сылтау етіп жазбай жүрді, кейін бір ай ішінде «ақ қағазға ақтарыла салды».
Менің ойымша, романның мазмұны және формасымен байланысты мәселеден басқа, жазушының ұзақ уақыттық үзілістен кейінгі әдеттегі қорқынышынан да бөлек, Таласбектің басқа қиындықты еңсеруіне тура келген секілді. Оның балалық шағында жанына жара салған жағдайлар өте көп болған. Ол өз романында олардың аз ғана бөлігін көрсеткеннің өзінде ағылшын тілді аудитория романдағы тұрмыстық, отбасылық зорлық-зомбылықтың көптігіне таң қалған. Бірінші тарауда басым түрде көрсетілген зорлық-зомбылық картиналары: біріншіден, бала музыканттың және қазақ музыкасының бейнесін айқындау үшін, екіншіден, романның келесі тарауларында 20 ғасырдың екінші жартысындағы қазақтардың аутоагрессиясының тарихи себептерін ашып көрсету үшін қажет болды. Аталған мәселе Таласбекті жиі мазалайтын еді, ол тіпті "Аштық пен соғыс" тақырыбында мақала жазып, кейін толық зерттеуді жоспарлаған.
Романды жазып шығу Таласбекке психотерапевтік әсер көрсетті. Соңғы бөлімі – өгей анасымен қоштасып, татуласуы – толықтай ойдан шығарылған. Өмірдегі жағдай басқаша болған. Алайда, жазу процесінің соңында Таласбек: «Мен жазу барысында оны кешірдім, сол үшін финалды өзгерттім» деген. Романды ауыр көріністермен шектен тыс жүктемеу мақсатында ол балалық шағында көрген барлық қиыншылықтарын жазған жоқ, олардың барлығы тек жазушының өз жүрегіне салмақ болып қалды.
Көптеген оқырмандардың, оның ішінде, психологтардың алған әсерін бақылай келе, романның оқырмандар үшін де психотерапевтік әсері бар деген қорытындыға келдім. Таласбектің өзі де осылай ойластырған болуы ықтимал. Оның бірде «Мен де эксперимент жасаймын, бірақ оны байқатпай жасаймын және ешкім көрмейді» дегені бар еді. Мысал ретінде ол романның алғашқы жолдарын келтірді: «Бақытты балалық шақ деген сөздің мағынасын ешқашан байыптаған емес. Тіпті, балалық шақ болып па еді, есіне түсіре алмайды. Әйтеуір бастан өткен бір тағдыр бар. Тәттісінен ащысы көп, қуанышынан өкініші, қамрығы көп. Бір ғана шын бақытты күн болыпты. Бүкіл дүние алаңсыз тіршілік жырына ұйыған жаз екен дейді. Екеуі қол ұстасып алыс көкжиекті бетке алып келе жатады. Жолда қаншама иісі аңқыған өзен-көл, ойран көгалдар, гүлі бұлықсыған қаншама жазира жатыр. Ешқайда бұрылмайды. Тек алға қарай жүре береді, жүре береді… Білегінен нық ұстап жетелеп келе жатқан бұл адамның кім екенін білмейді… Әйтеуір жақсы, мейірімді адам. Осылайша қанша күн жүргендерін де аңдай алмайды. Ұзаққа созылған бір күн сияқты… Сол адам бір күні жоқ болды. Оның қайда кеткенін, тіпті осы — өңінде көргені ме, әлде түсіне кіргені ме, оны да білмейді».
Таласбектің осы жолдары мифологиялық түс көру уақытына жетелейтін болса, екінші жағынан перинатальды естеліктер жұмақ қалпының, алтын ғасырдың архетипі негізінде болады деп есептеген Станислав Грофты еске салады. Романның соңына қарай, алғашқы махабаттын жоғалтқан кездегі уайыммен бірге осы мотив тағы байқалады.
Жас журналист Дина Елгезектің facebook қалдырған: "Таласбек ағам тірі болғанда, бізді жылататын талай сапалы дүние өмірге келуші еді, әттең!" – деген жазбасы бар еді. Бұл жерде мелодрамалық туралы сөз болып отырған жоқ. Таласбек саналы түрде оған жол бермеуге тырысатын еді. Ол нақты жағдайларды сипаттау барысында, эпизод аса сезімтал болмауы үшін қандай да бір сәттерін қалдырып кетуі мүмкін еді. Бұл жерде басқа құбылыс туралы сөз болып отыр.
Таласбек бұрын өмір сүрген тұлғалар туралы жазуға дайындалғанда, ол материалдар жинақтап, оны ойластырған. Алайда, осы тұлға туралы ойланғанда ерекше тебіреніп, көзіне жас келгенге дейін жазуды бастамайтын еді. Осы сезімді басынан өткізгеннен кейін ғана ол «Енді жазуды бастауға болады. Аруақ рұқсат етті, оның маған көңілі толды» деген сөздермен жазуға отыратын еді. Өткен дәрісте Таласбекке бала күнінде рухтарды айыру, кейбір аруақтар техникалары үйретілгені айтылған болатын.
Таласбек ұстазы Мұхтар Мағауин үйреткендей туындыларын алшақ қалыпта, «салқын жүрекпен» жазуға тырысқанын айта кету керек. Алайда, бұл Таласбектің қолынан келмеді. Бұл екі таланттың табиғаттары мүлдем өзгеше еді. Таласбектің досы журналист Жәнібек Сүлеев Таласты өзінің газетіне жұмысқа шақырып, ол келмей қойған соң: «Такеда – бұл ядролық реакция, ол газетті ғарыш орбитасына шығаруы немесе жарып жіберуі мүмкін» деген.
Таласбектің бойында сақталып қалған бала мінезі бар еді, ол өнер туындысы немесе қандай да бір оқиғаны жүрегіне жақын қабылдап, жас балаша көз жасына ерік бере алатын. Жалпы, қазақ мәдениетінде ер адам, батырлар жылайтыны белгілі. Оны Қобыланды батырдың бейнесі растайды. Батырлар жырында басқа қалаларды жаулап жүрген уақытында отаны жау қолында қалғаны туралы хабар алған Қобыланды көмек қолын созуға аттанады. Өз ауылының орны ғана қалғанын көрген батыр, жақындары тұтқынға алынғанын ойлағанда «Өксіп-өксіп жылады. / Жылап жатып батырдың/ Көзі кетті ұйқыға» деген жолдары бар.
Таласбектың жазған туындылары оқырмандардың (көрермен) жанын тебірентіп, көзіне жас келтіргенде ол көңілі толып: «Әлдекім жылағанын, көзіне жас келгенін айтты» деп бөлісетінін байқадым. Мен күліп: «Сенің мақсатың қазақ халқын жылату ма?» деп айтатын едім. Ал Таласбек болса, ерте заманда жылаған сопылар ордені болғанын, сопылардың: «Көз жасы – жүректің емі» деген сөзі бар екенін айтқан. Сол себепті, жылаған көрермендер мен оқырмандар – бұл Таласбектің жоспарлаған ойы да болуы мүмкін.
Қазіргі таңда роман тек түпнұсқалы тілінде ғана емес, БҰҰ тілдерінде, менің аудармамда орыс тілінде де оқырманға қол жетімді. Мен романды аудару тұрғысынан көп ойландым. Себебі, бір уақытта Таласбекке оны аудару туралы ұсыныс жасағанымда, ол маған «Талтүс» - қазақи роман, оны жай ғана аударуға болмайды, мүмкін кейін оны орыс тілінде қайта жазып шығармын» деген болатын. Нәтиже көңілімізден шықты, орыс тілді оқырмандар тарапынан жақсы пікірлер айтылып, олардың көпшілігі кейін романды түпнұсқасынан, алғашқы рет өз туған тілдерінде оқыды. Америкалық, араб және испандық оқырмандардың оң пікірлері де бар. Америкалық ақын және филолог Тимоти Уолш тіпті: «Іf you want to fall in love with Kazakh literature, start with Asemkulov’s A Life at Noon...» деп жазған.
***
Таласбектің кинодраматургиясы негізінен тарихи тақырыптарды қамтыған, оның туындылары: Досқан Жолжақсынрвтың тапсырысы бойынша жазылған «Біржан-сал» және «Құнанбай», Абылайхан туралы «Көкбалақтың өлімі» (Хан жылқысының өлімі) сценарийі, «Томирис ханшайым», «Өгей» (Мұқағали Мақатаев туралы), «Жезтырнақ» өнеге-фильмі. Таласбектің бойында өмірден өткен тұлғаларды тану қабілеті зор болған, мысалы, көптеген көрермендер, Біржан-салды оның Таласбектің киносценарийіндегідей қалыпта қабылдады, драматургтың орасан зор еңбегін байқамайды. Шын мәнінде, Таласбек бала күнінен бері Біржанның өмірі мен шығармашылығын тамаша білген және өз білімін ғылыми зерттеулерге негіздей отырып, бір жылдан артық уақыт оны бейнелеу үшін ой үстінде жүрген. Сонымен қатар, актер Досқан Жолжақсынов басты рөлді ойнағысы келген, яғни, Біржан-салдың өмірінің соңғы кезеңін бейнелеу қажет болған, ал бұл туралы Досқанның қайын атасы Таласбек аса құрмет тұтқан тұлға Асқар Сүлейменов «Адасқақ» повесін және киносценарий жазылып қойған болатын. Ең соңында Таласбек Асқар Сүлейменов модернист ретінде Біржанның өз бейнесін қалыптастырды, дегенмен, бұқара ең алдымен «негізгі» Біржанды тануы керек деген шешімге келді. Киносценарийінде егде жастағы серінің бейнесі құндылықтардың және отар қазақ қоғамындағы зиялылардың алмасуы тұрғысынан көрінген.
Құнанбай туралы киносценарий және Тәттімбет туралы роман бірінен кейін бірі жазылғандықтар, мен жұмыстардағы айырмашылықты байқай алмадым. Тарихи роман – мұрағаттардан, ауызекі әңгімелерден алынған, кейде ойдан шығарылған көптеген тарихи, этнографиялық, музыкатанушылық мәліметтерді, кейіпкер өміріндегі оқиғаларды балқытып араластыратын домна іспетті. Күн сайын романның 1-2 парағына орасан зор көлемдегі ақпарат өңделеді. Ал киносценарийде кейіпкердің өміріндегі нақты эпизодтарға орын табыла бермейді, олар қандай да бір себептермен фильмде көрсетуге жарамсыз болады, осы себептен, жинақталған мәліметтер қолданылмай, көрерменге автордың ойын, оның түсінігіндегі кейіпкер тұлғасын жеткізу үшін мүлдем жаңа эпизодтар шығарылады.
Театр және мультипликация режиссеры, Таулы Алтай Республикасының еңбегі сіңген қайраткері Тамара Муканова-Мендошева: «Драматургияның заңдылықтары Аристотель заманынан бері белгілі, мен білетін авторлардың ішінде тек Чехов пен Таласбек қана осы заңдылықтарды ескермей, алайда қызығушылықты сақтай алады» деген. Таласбекке бұл ерекшелік күй өнерінен берілген секілді. Екі бастаманың қарама-қайшылығына негізделген еуропалық драматургияның заңдылықтары еуропалық классикалық музыкадан көрініс табады, ал күйдің құрылымы мүлдем басқа болып келеді.
«Біржан сал» фильмі жарыққа шыққаннан кейін Біржанның ағасы Нұржанның рөлін ойнаған актер Саят Мерекенов банкет кезінде Таласбекке: «Біз қазақ актерлері жалпы жаман емеспіз. Алайда, көп жағдайда режиссер де, сценарист те қалай ойнау керек екенін түсіндіре алмайды. Сен жазған сценарийдің ерекшелігі мұнда әр кейіпкердің өз ақиқаты бар, әр актер өз рөлін түсінеді. Мен қазірге дейін менің Нұржанымдікі дұрыс екеніне сенімдімін!» деген болатын. Фильмде Нұржан інісімен бірнеше мәрте сөзге келіп қалғаннан кейін, оны байлап қоюды бұйырады, Біржан арқанның қажап тастаған орны іріңдеп, соның салдарынан өмірден өткенін естеріңізге сала кетейін. Фильмде Біржан өмірден өтерінің алдында ағасымен қоштасып, оның үнемі өзіне жақтасатынын есіне алып, алғыс айтады, ал Нұржан жылайды. Таласбектің шығармашылығында шын мәнінде өз ақиқаты жоқ кейіпкерлер де жоқ. Бұл оның соцреализм шеңберінде қалыптасқан жазушылардан ерекшелігі болып табылады. Бұл Таласбектің адамдарға деген сүйіспеншілігін де көрсетеді.
Жақсылық пен жамандық тақырыбы Таласбекті метафизикалық, діни, әлеуметтік, психологияық тұрғыда қызықтырған. Есейіп, толық қалыптасқаннан кейін де ол осы тақырыптағы философиялық және психологиялық әдебиеттерді оқитын еді. 1990 жылдардың соңында күнделігіне жазған сөздерінен мысал келтіретін болсақ: «Жақсылық жамандыққа мұқтаж. Олар мәңгі серіктес. Жақсылық тек жамандықпен салыстырғанда ғана өзінің жақсылық екенін көрсете алады. Жақсылық өз алдына жақсылық емес. Жамандық оның мәні (парқы) секілді. Сонымен қатар, белгілі психологтар жақсылық – бұл жамандықтың шарасыздығы екенін дәлелдеген. Жақсылық тәжірибесіз болмайды. Жамандық бұл жақсылықтың тәжірибесі. Жамандық – бұл жамандықтың мәнмәтіні. Жақсылықтың мәні айқындалатын мәнмәтін...Қазірге дейін ешкім де жақсылықтың дәл анықтамасын бере алмаған. Жақсылық тек жамандықпен салыстыру арқылы ғана танылады. Шындыққа біршама жақындағандар Достоевский, Фрейд және Юнг. Өз зұлымдығын туындысында бейнедей алған суретші – гений. Ол өз құштарлығынан жоғары.
Жақсылық жаман бола алмаған адамның осалдығы. Жамандық даналық. Жақсылық осал, оның тіпті сипаты да жоқ. Бар болса да оны жамандықтан алады. Жақсылықтың дәл анықтамасы да жоқ. Алайда – бұл субстанция емес, қандай да бір нәрсенің туындысы екені анық. Ненің туындысы екені – әлі белгісіз.
Осы себептен, қазақ (түрлі) музыкасының бастауында әскери каста тұрады. Соғыс, әскери өнер, әскери тәжірибе үнемі зорлық-зомбылықпен, қантөгіспен т.б. қатар жүреді. Жамандықтың ұлы күй өнеріндегі осы күрделі сублимациясын әлі де түсіндіру, психологиялық, эстетикалық негіздеу керек. «Әлемдік жамандық билейді» деп айтқан – дана адам. Осы ойды дамытып, әлемді жамандық басқарады, бірақ әділетсіздік тұрғысынан емес, жай жамандық деп айтуға болады».
Таласбек осы тақырыпта «Жезтырнақ» киносценарийінде және «Бекторының қазынасы» повесінде қалам тербеген. Осы туындыларда басты кейіпкер – қазақ халқы арасында зұлымдығымен танымал қара ниетті жаратылыс – жағымды кейіпкерге айналады, адамды сынап, оны абсолютті жақсылық тұрғысынан сынайды. Екі мәтін де, он күн уақыт ішінде жедел жазылған: «Жезтырнақ» ақысы төленбеген тапсырыс түрінде жазылса, «Бекторы» - балалар мен жасөспірімдерге арналған әдебиет конкурсына арнап жазылды, мұнда да Таласбек жеңе алмады. Қазір повесть университеттегі қазақ әдебиеті курстарында талқыланады және гуманитарлық гимназияларға арналған 11 сыныптың әдебиет оқулығына енгізілген. Мен осындай талқылауларға бірнеше мәрте қатыстым, алайда, тіл маманы болмағандықтан, олардың мән есімде қалмады.
«Жезтырнақтың» сценарий қалай жазылғаны туралы айта кетейін. Тапсырыс беруші – онша танымал емес, алайда, өте сұлу орта жастағы акриса – «детектив және экшн элементтері бар мистика» жарын таңдады. Таласбек оның фотосуретін сұратып, бірнеше күн қарап жүрді де, әлдебір ғажайыппен жас сұлуға айналып, тұрмыс құрған Жезтырнақ туралы сюжетті ойлап тапты. Алайда, ол әділетсіздікке куә болса, түнде қайтадан Жезтырнаққа айналып, әділдікке жету жолында өлтіретін болды. Тергеу жүргізілді. Сценарийді жазу және ойластыруға небары 10 күн жеткілікті болды. Бұл жағдайда, Таласбек оқиғаларды ойдан шығарып жазу барысында үнемі телефон арқылы басқа тақырыптарға сөйлесіп, анекдоттар айтумен болды.
Сценарий екі қазақ сарбазының қалмақтармен соғыстан қайтып, олжасын, оның ішінде, екі қыз және екі жас баланы алып келе жатқанынан басталады. Таласбек сценарийге өзінің көптеген ойларын арқау етті. Мысалы, соғыс барысында тұтқынға түсіп және өз еріктерінен тыс жау халықтың өкілдеріне жар болып, олардан ұл туып және кейін осы ұлдарын өз туған халқымен соғысқа аттандырған тағдыры туралы ойы баяндалған. Осы тақырыпты Таласбек әулие Бекет-ата сценарийінің қолжазбаларында да қозғайды (өкінішке орай, бұл тапсырыстан кейін бас тартылды).
Бастапқыда олжа ретінде әкелген қалмақ балалары жай фондық кейіпкерлер болған, Таласбек таныс моңғолтанушыға қоңырау соғып, ескі есімдер сұрады және кейіпкерлерін Очир және Самбу деп атады. Сценарий оқиғалары автор үшін ерекше өрбіді. Балалардың әпкелері өздерін тұтқынға алған қазақ батыры Байбураға аяныш сезімінің нәтижесінде ажал құшты. Басты кейіпкер – үйленбеген жас батыр Байбура балаларды асырап алады. Қолжазбаның кезекті бөлімін оқып шыққан соң, «Очир және Самбуды не істейің, олар енді фондық кейіпкер емес пе?» деп сұрадым Таластан. Талас: «Мен осыны түсінбейді деймісің, мен бар ойым осыларда!» деп жауап берді. Ұлдар әскери тәлім-тәрбие алып, қалмақтармен соғысқа аттанады. Шайқасқа жеңіске жеткен Байбура ұлдары Очир мен Самбуды іздейді, олар өз өмірлеріндегі алғашқы шайқасына жас сарбаз – ұландар қатарында қатысып, қаза табады.
Қайғыдан қан жұтқан Байбура қолбасшылардың бірі қалмақ баласын өлтіргелі тұрғанын көреді. Қазақ халқы басқа да дала халықтары секілді бойы арбаның өсінен аспайтын балаларды тұтқынға алып, ал 2-3 жастан асқан баларды өлтірген. Бұл өте қатыгездік болғанымен, екінші жағынан олар олжа болған балаларды тұтқынға алмай, асырайтын болған, ұлдар туғандарын ұмыта алады, ал ересектеу балалар ұмытпай, кейін өш алады деп есептелген. Айтпақшы, Олжас Сүлейменовтың есімі соның құрметіне қойылған арғы атасы Олжабай батыр осындай тұтқынға алынған балалардың бірі болған, қазақтың «олжа» сөзі «трофей» мағынасын береді. Кішкентай балаларға осындай қатынас Таласбектің жүрегін жаралағанымен, ол осы әрекеттің қатаң қисынын түсінген. Байбура өз ұлдарын аза тұтып, ересек баланы асырап алуға тырысады. Тапсырыс беруші сценарийді пайдаланған жоқ, алайда Оңтүстік Кореяда конкурста жеңіп шықты.
«Жезтырнақ» және «Бекторының қазынасы» мәні жағынан – қиял-ғажайып реализм, оның элементтері «Біржан салда» да домбыра өнерінің бірі Қойбас ананың бейнесінде де бар, бұл – басы қойдың басы түріндегі ана, сонымен қатар, фильмге енбеген сахнада поштабай соққыға жыққан Біржан өзінің атшысымен бірге мазарға қонғанда түнде, найзағай ойнап, мазардың үстінде жалғыз батырдың жау әскерімен шайқасы көрінеді. Ертесінде жерде осы шайқас іздері көрінеді. Біржан мұны атшысына «Бұл жердің түс көргені» деп түсіндіреді, ол «Мен жалғыз болсам, мұны көрмес едім» деп жауап қайтарады.
Өзі екі әлемнің ортасында өмір сүрген, түсінде және өңінде аруақтармен сөйлескен Таласбек қиял-ғажайып реализмді мойындаған жоқ, ол Габриел Маркесті де жақтырмайтын еді. Ол «Талтүс» романында өзі бала күнінде көрген және басынан кешкен жоралғыларды баяндаған жоқ. Өзі мұны оқырманның назарын музыкадан басқа нәрсеге аударғысы келмегенімен, оның музыка туралы әңгімесін байыппен қабылданғанын қалайтынымен түсіндірген. Таласбектің қиял-ғажайып реализмді қабылдамауың тағы бір себебі, оған жас кезінде «қияли» ретінде қарағанынан болап деп ойлаймын.
Тек соңғы жылдарда ғана Таласбек қиял-ғажайып реализмді саналы түрде қабылдап, Мәскеуден Маркестің көлемді биографиясына тапсырыс берді, Маркес, Данте және Мұқағали туралы зерттеу жазуды жоспарлады. Ол Мұқағали туралы киносценарийге бірқатар мистикалық эпизодтар қосты. Таласбек орыс тілінде жазылған киносценарийіне «Өгей» деген атау бері (өгей –асыранды бала мағынасында, өгей шеше – тумаған анасы). Бұлай атауының себебі: суретші үнемі жетім, жердегі асыранды. Таласбек өзін осылай көрді, ол сценарийде ақынның өмірінен материалдарды мүлдем дерлік қолданған жоқ. Сценарийді оңтайлы, әдеттегі аудиторияға түсінікті ету мақсатында, оны менің аяқтауыма, ақынның өмірімен байланысты эпизодтар қосуына тура келді. Бұл да көмектеспей, тапсырыс беруші сценарийді ұнатқан жоқ.
«Біржан сал» фильмінде басты кейіпкер – 19 ғасырдағы ұлы әнші Біржанның жарының рөлін сомдаған комедиялық актриса Гүлшат Тұтова бірде: «Әпіштің рөлінен кейін мен қазақ ерлерінің арасында идеалға айналдым, қайда барсам да еститінім «Ит-итақай қос-қостап тоқал алғанда, Біржаным кімнен кем», «Ер азаматтың намысы тапталып жатқан жерде, бір қатынның өлімі – садақа» деген сөздерім» деп күлген болатын. Екінші сөз эпизодта Біржанның жары Әпіш сырқаттанып, өмірден өтер шағында поштабай соққыға жыққан Біржанды өз намысы үшін күресуге аттануға көндірген кезінде айтылған. ТД-бағдарламада актриса: рөлді зерттеу барысында мен өзімнің не себепті ер адамның ары үшін өлуім керек екенін түсінген жоқпын, алайда, премьерада осы сөзге қошемет көрсетілгеннен кейін мен біз ер адамды неғұрлым сыйлап, жоғары санасақ, соғұрлым олар да бізді құрмет тұтатынын түсіндім деген.
Бұл ұстанымға заманауи көзқараста қарсы дау айтуға болады, алайда, біздің мақсатымыз – бұл тақырыпты талқылау емес, «Біржан сал» фильмінің сценарийіндегі автордың – күйші, жазушы, кинодраматург, зерттеуші – Таласбек Әсемқұловтың әйелдер мәселесіне көзқарасы туралы баяндау болып табылады. Таласбектің Абай атындағы ҚазПИ-де бірге оқыған курстасы фольклорист Кенжехан Матжан «Жастық шағымызда барлығымыз шын берілген комсомол болдық, коммунизмнің жақындағанына сенетін едік және Таласбек бәрімізге бір түрлі артта қалған секілді көрінетін еді, ол үнемі бар ауылдың әңгімелерін айтатын еді. Кейін біз оның 10-11 жасында Тургенев пен Чеховты, Золь және Мопассанды оқып, классивтерді жатқа білетінін білдік» деп айтқан. Таласбек батыс әдебиетін жетік білген, алайда, оның дүниеге көзқарасының негізі – атасы күйші Жүнісбай Стамбаевтан алған тәрбиесі болды. Таласбектің танымы ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көзқарастарымен теңдес болған деп айтуға болады.
1979 жылғы «Қазақ эпосы: бастапқы мағынаны іздеудегі адам рухы" деген тақырыптағы студенттердің зерттеуінде Таласбек батырлар жырының кейіпкерлерін адам жанының күш – қуатының бейнесі ретінде талдаған: батыр − адамның еркі, қалыңдық-сапардың мақсаты мен мәні, ұлын сапарға жібергісі келмеген Қозы Көрпештің жесір анасы Мамабике, − адамның қорқынышы, қайғысы, мұңы, әкесі мен ағасын махаббат жолында құрбан еткен Қарлыға жауынгер− адамның ар-ожданына айналатын осалығы. Таласбек мәтінді талдаудың мұндай тәсілін, оның айтуынша, атасы мен достарынан үйренген, олар қазақ фольклорын, сондай-ақ "Мың бір түнді" осылай талдайтын болған.
Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығындағы әйелдер бейнесін шартты түрде бірнеше түрде жіктеуге болады:
Дәстүрлі қазақ қызы – ақылды жар, ана бейнесі үшін өзінің жұбайының, оның тегінің ары мен игілігі маңызды. Оған «Біржан салдағы» Әпіш, «Құнанбайдағы» Зере және Күңке, «Тәттімбет серідегі» Қалайы, «Талтүстегі» Қалима жатқызылады.
Ер адамның эгоизмі, қоғамның бейжайлығынан зардап шекке әйел бейнесі: оқиғасы кеңестік ауылда өрбіген «Болмашы әңгімедегі» аты аталмаған кейіпкер, «Біржан сал» кинороманындағы Мүгүлсім қария, «Тәттімбет сері» романындағы Ақсұңқар және ертеректе жазылған «Шымдан» повесіндегі басты кейіпкер. Ойдан шығарылған Мүгүлсім және өмірден алынған Ақсұңқар бедеу, олар дәрежесінен төмендеген. «Шымдан» повесі ХІХ ғасырдың ортасында үш болыс таласқан, ақыр соңында физикалық және психологиялық зомбылықтан есінен адасып, өмірден өткен, өмірде болған бойжеткенге арналған.
«Талтүс» (Гүлшат) және «Тәттімбет сері» (Ханшайым) романдарындағы алғашқы сүйіктілердің образы – жас та болса, дана қыздардың бейнесі, ол жас музыкантпен қарым-қатынасты өз бастап және өз тоқтатады.
Ел билеген мықты әйелдің образы (осы аттас киноромандағы Томирис ханшайым, «Маңғыстау жорығы» сценарийінің фрагментіндегі адайлық Тәжіке ханым), тағдығы құпия әйел («Мың бір түн» желісімен жазылған «Мыс қала» аяқталмаған кинороманындағы Даля-Махтал).
Тылсым күшке ие әйел бейнесі (Жезтырнақ, Бекторы пері), ол адамзатты абсолютті ақиқат тұрғысынан қарастырып, оларды жазалайды немесе көмектеседі. Бұл образдар – көркемдік ой-қиялдың жемісі, алайда, олар біздің аңыздардан бастау алады, мұнда әйелдер тылсымнан жаратылып, ер адамға тылсым әлемнен келеді. Ол екі әлемнің ортасындағы делдал секілді болады. Таласбек Әсемқұлов ата-бабаларымыздың көне діні туралы зерттеуді жоспарлап, ол сонымен бірге ұрпақ қалдыру мен өмірдің жебеушісі Ұмай ананың, уақыт, өлім және жойылудың бейнесі Меңлік құдай-ананың ұмытылып үлгерген бейнесін зерттегісі келген.
Осылайша, Т.Әсемқұловтың шығармашылығындағы әйелдер бейнесінің спектрі кең, ол қазіргі кезде дәстүрлі қазақшаны қалай көрсету керектігімен шектеліп қалмайды. «Біржан сал» фильмінде Әпіш жұбайының Ләйлі есімді қызбен екінші рет шаңырақ көтеру ниеті туралы айтқанда, оның туысы Мадияр қария аяшылықпен қарап, келесі сөздерді айтады: «Қарағым ау. Сен ұлға бермес қыз едің... Құдай ер адамды жаратып, әйелді оның қабырғасынан жаратты. Ол ер адамды әйелден жоғары етті, - оның даусы дірілдейді – біздің үйдегі меннен бөлек осы үйге үш әйел алып келген болатын. Амал не, көндім. Әйелдің үлесі осы... Бәйбішесі келісім бермеген жағдайда ешқандай ер адам екінші немесе үшінші рет отау көтере алмайды. Сен осы жерде бәйбішеге лайықты қылық көрсет. Біржанға үйленуге өзің ұсыныс жаса. Сөзге қалмай, заңды түрде отау көтерсін... Тоқал жеке ауыл болып тұрады. Алайда, сен оған сендерді ажыратқан адам ретінде қарама. Жоқ. Керісінше, оны туған қызыңдай қабылдап, солай тәрбиеле. Өмірдегі ең сорақысы – бәйбіше мен тоқалдың балаларының жауласуы екенін есіңнен шығарма. Сол себепті, оның ұлдарын өз ұлдарыңдай көр. Ол тусын, сән тәрбиеле. Міне, жарқыным, біздің аналарымыз осындай дана болған, отбасын сақтап қалған. Ақылды бәйбіше кез келген тоқалмен, кез келген ажыратушымен тіл табысады. Сен Атығай-Қарауылдың қызысың, олар өз заманында Абылай ханның өзін алты рет үйлендірген. Ақылды бол. Тек өз ошағыңды, өз жұбайыңды ғана ойла...»
***
Шағын шегініс. Әрине бұл ойдан шығарылған эпизод, шын мәнінде Әпіш бәйбіше емес, Біржанның төртінші әйелі, ал Ләйлә екінші әйелі болған. Дегенмен, әнші бірнеше әйелді бір мезгілде алмаған, ол негізінен жарынан айырылғаннан кейін үйленген. Сценарист не себепті фактілерден алшақтады? Досқан Жолжақсыновтың тапсырысына сәйкес, әнші өмірінің 60 асқан шағындағы соңғы кезеңін көрсету қажет болған. Фильмде Біржанның соңғы әні «Теміртас» шырқалуы тиісті болған, мұнда Біржанның кіші ұлдары және Әпіштің есімі аталады. Ең басшысы Әпіш жары ретінде, ал Ләйлә Біржан қосыла алмаған сүйіктісі ретінде таңдалған, Таласбек оларды осы екі әйелге арналған ән мәтіні мен сипатындағы есімдері бойынша таңдаған. «Ләйлім шырақ» әнінде Біржан уәдесіне тұрмаған қызға ренішін білдірсе, танымал емес және Біржанның табиғатына да жат Әпішке арналан әнінде қолпаштаушыларымен бірге айлап басқа ауылдарды аралап кеткен Біржан өз ауылына жарты немесе бір жылдан кейін бір-ақ қайтқан, сол уақытта ұзақ уақыт аралары ажырағаны үшін Әпіштен кешірім сұраған. Таласбек әйелінен айырылған Біржанның осы әнді Әпіштің қабірінің басында орындағанын, оны руластары әншінің адаса бастағаны ретінде қабылдағанын қалаған.
Жазушы үшін заманауи қазақ көрерменіне танымал Біржан салдың әйелінен айырылғанда қалай қайғы кешкенін көрсету маңызды болған. Таласбек «қатын өлді – қамшының сабы сынды» мәтелінің мағынасы бұрмаланып кеткенін, қазіргі таңда оны әйелдің құндылығын тек құбаталдың кесіндісімен ғана салыстыратынын айтқан. Ол шын мәнінде бұл мәтелдің Жиренше шешеннің шешендігінен бастау алатынын, оның дана жары Қарашаш өмірден өткенде достары естірту үшін жиналған сәтінде қамшының сабына сүйеніп отырған Жиренге жарының өлімін естігенде сүйеніп отырған қамшының сабы шарт сынып, Жиреншенің де өліп кеткенімен түсіндіреді. Яғни бұл қайғының ауыртпалығы соншалықты ол ең берік деген ағашты да сындырып, оның өзін де өлтірген. Бұл жағдайда қазақ халқы үшін қамшының киелі екенін де айтып кету керек.
***
Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығындағы гендерлік мәселе және әйелдер бейнесі тақырыбына қайта оралып, "Біржан сал" сценарийінде әйелі тоқал алуға күйеуінің қадір-қасиетін сақтап қалу мақсатында келісетінін байқаймыз. Әрине, мұнда діни ұстаным та орын алады -әйел ер адамның қабырғасынан жасалған, анықтамасына сәйкес оның орны ерінен төмен. Таласбек исламды қабылдаумен байланысты қазақ халқының тарихындағы теріс құбылыстың бірі-әйел мәртебесінің төмендеуі деген пікірде болды. Шынында да, қазіргі таңда исламға дейінгі кезеңде түркілер мен моңғоларда әйел және ер адамдар арасында тепе-теңдік болғаны, әйел адамдарда да билік болып, құдай-аналар болғаны туралы деректер көп көздеседі. Исламның әйелдердің әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғайтыны қазақтарға қатысты жағдайда олардың мәртебесін төмендетті.
19 ғасырда қазақ қоғамында лайықты ер азамат тақырыбы аса өзекті болған. Біржанның «Ғашығым» әнінде:
Дариға, дүниеге неге келдім,
Келдім де, бір жаманның соңынан ердім деген жолдар бар.
Нұсқаларының біріне сүйенсек, Біржан осы әнді танымал айтыстан кейін Сараға арнап шығарып, осы әннен кейін Сара күйеуінен ажырасуға рұқсат алған деседі.
Әйелдің абыройы шын мәнінде оның ерінің, отбасының абыройымен тығыз байланысты болған. Таласбек болашақта Абай туралы киносценарийінде қариялардан естіген бір оқиғаны пайдалануды жоспарлаған. Халық арасында таралған әңгімеге сәйкес Құнанбайдың бәйбішесі Күңке беделді ғана емес, ақылды, ибалы әйел ретінде танылған. Ұлжанды өз жұбайына Күңкенің өзі айттырған. Құнанбай Күңкемен бірге сапар барысында Ұлжанның ата-анасының үйіне тоқтаған деседі. Ол қонақжай шаңырақтан бірінші болып шығып, атқа отырған, ал бәйбішесі біраз кідірген. Жолда бәйбішесі Құнанбайдан: «Сені сыншы деседі ғой, қонақ болған үйден не байқадың? Қожайындардың қызына көзің түспеді ме? Оның құрсағы алтын, ол саған ұлы болатын ұл сыйлайды. Сен мені күтіп тұрғанда, мен саған оны айттырып келдім» дейді. Қаракесектің беделді биі Алшынбайдың қызы Ұлжанды жар ету Құнанбайға Қарқаралы округының аға сұлтаны болуына септігін тигізді.
Таласбек Абайдың қазіргі күні махаббат лирикасындағы шоқтығы биік туындылары болып табылатын екі өлеңін талдаған. Ол «Аюп һәм Абай» («Иов и Абай») мақаласында Абайдың
Жарқ етпес қара кѳңiлiм не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да,
Дүниеде, сiрә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да...
деген өлең жолдарын талдайды. Павел Карабанның «Сияют в небе солнце и луна, Моя душа печальна и темна. Мне в жизни не найти другой любимой, хоть лучшего, чем я, себе найдет она. И пусть любимая, забыв любви слова, к моей тоске и верности мертва, забудет, оскорбит меня без сожаленья, Я все прощу – моя любовь жива» деген аудармасында бір қателік орын алған, түпнұсқасында күн мен ай жарқырамайды, олар шағылады. Басқа да аударма нұсқаларында қателіктер өте көп, сол себепті осы ең танымал нұсқасын келтіремін деп жазған.
Осы өлеңді Абайдың ертеректе қызға арнап жазылған махаббат лирикасын жатқызу қабылданған. Таласбектің ойынша әйелдер тарапынан назар көп болған, текті және бай әулеттің ұлы Абай әйел адамның алдында өзін осылай төмендетпесе керек. Оның ойынша, бұл Абайдың өмірден өтер алдында жазған, Жаратушыға деген сүйіспеншіліктің сопылық ұғымына негізделген өлеңі, мұндағы – «Жар» - сүйікті, тірегі – Жаратушы. Шағылған күн мен ай – ақынның өмірден ерте өткен, өзі көп үміт артқан ұлдары – Әбдірахман мен Мағауия. Олардың өлімі – ақын үшін заманақыр. Осы қорқынышты сәттерде ол Аюп секілді Құдаймен сұхбаттасып, оған өзінің адалдығы мен сүйіспеншілігін жеткізеді.
Абайдың тағы бір керемет туындысы – «Сен мені не етесің?» өлеңі. Орыс тіліндегі аудармасы: «Ах, что за жребий ждет меня?». Дегенмен, тақырыбын сөзбе-сөз «Что ты делаешь со мной?» деп аударуға болатын еді. Бұл өлең – ақынның эксперименті, оның жол және ырғақпен ойыны. Өлеңдегі «Шын жүрек – бір жүрек» жолдары жүректің тек бір сезімге ғана қабілетті екенін білдіреді. Таласбек Әсемқұлов «Абайдың ұлы жұмбағы» эссесінде өлеңді мүлдем басқа қырынан сипаттайды. Оның пікірінше, ақын жауапсыз махаббатқа тап болған және осыдан зардап шеккен ер адамның сезімін жырлайды. «Иттей қормын,/ Зармын,/ Сен үздің ғой бұл желкемді» − сөздері осыны білдіреді. Сонымен қатар, лирикалық кейіпкер сүйіктісіне өзіне мейіріммен қарауын, ол үшін оны ешкім сөкпейтінін айтады, оны некеден тыс қатынасқа шақырғаны болуы ықтимал. Зерттеушінің пікірінше, тәкаппар Абайды әйел адамнан өзіне рақымшылық жасауын өтініп сұрайтын кейіпкерге теңеуге болмайды.
Абай секілді философ және лирик махаббат туралы жырларында әйел адам денесін меншік заты ретінде қарастыратынын түсіну де мүмкін емес: «Ақ етіңді,/ Нұр бетіңді/ Меншікті/ Қылмаған соң ...» Ең соңында, ер адам өзінен теріс айналған әйелді тозақ отымен қорқытады: «Тәңірі – қазы / Тас таразы,/ Тентекті Сұрамас деп Қалма,/Серт бұзғанның, біл, орны – шоқ». Таласбек Әсемқұлов «Сен мені не етесің» — бұл ақынның ресми эксперименті ғана емес, қазақтан үшін мүлдем жаңа тақырып – өзімшіл адамның өзінің құштарлығы нысанына қолы жетпегенде кез келген кемсітуге дайындығы болып табылады.
Таласбектің Абайтану қағидаларын теріске шығаратын Абай өлеңдерін осылай түсіндіруі өз кезінде біршама қарсылыққа ұшырады. Дегенмен де, Таласбек Абайдың осы рухтағы шығармашылығы хақында он шақты мақала жазуды жоспарлады. Мен: Сен Абайды махаббат лирикасынан айырғың келе ме деп қалжыңдайтын едім. Таласбек Абайдың тағы қандай шығармаларын талдауды жоспарлағанын білмеймін, алайда оның бұл түсіндірмелері, менің ойымша, тек Абай туралы ғана емес, Таласбектің өзі туралы да тұжырымдар болып табылады. Сыншы Әсия Бақдәулет атап өткендей, Таласбек кім туралы жазса да, ең алдымен ол өзін көрсеткен.
Абай тақырыбын қорыта келе, Таласбек өзі бала кезінде қариялардан естіген әңгімелері бойынша: Әуезовтың «Абай жолындағы» Тоғжан – ойдан шығарылған образ, Абайдың алғашқы махаббаты найманның танымал биі Ақтайлақтың Қуандық есімді қызы болған. Алайда, Құнанбай текті отбасының қызы Ділдәға құда түсіп қойғандықтан, Ділдаға дейін Қуандықты алу құдаларын қорлау болатын еді. Сол себепті, Құнанбай Абайға: «Қуандықпен сөйлес, мүмкін ол тоқал болуға келісер» деген, Қуандық бұл жағдайда қатты ашуланып, Абайдың жағынан тартып жібергенде, ол құлап түскен деседі. Кейін ақылды Ділдә ерінің уайымын көріп, Қуандыққа адам жіберіп, оған Абайға тұрмысқа шығуды ұсынған және бәйбіше орнын беретінін айтқан. Оған тәкаппар Қуандық «Маған жарты Абай керек емес, оны ешкіммен бөліскім келмейді» деп жауап берген.
Қуандық және Абай тек Абайдың өмірден өтер алдында ғана көріскен. Қуандық Абайдың ұлдарының өмірден озғанына көңіл айтып келген. Егде тартқан сыйлы әйелге жігіттер жүгіріп келіп, аттан түсірмек болғанда, Қуандық "Анау бұқамойын өзі мені түсірсін" деп даусын көтерген. Осыны естіген Абай «Қуандық келді» деп қуанып қалған деседі. Олар киіз үйде отырғанда Абайдың әмеңгерлік жолымен алған тоқалы Еркежан Қуандықты шағып сөйлегісі келгенде, Қуандық оған «Сен ұстап отырған қолды (Абайдың) мен бұрын ұстағанмын» деп жауап берген.
Таласбек заманауи «дәстүр» ұстанушыларының түсініктерін жоққа шығаратын осындай әңгімелерді жақсы көретін еді. Ол 18 ғасырдағы жауынгер-қыз туралы «Шапибай-ау» әнінің тарихын келесі түрде баяндаған. Шапидің ептілігі мен күшіне бола оны әскерде ер адам секілді Шапибай деп атай бастаған. Ол ширек ғасырдан бері жоңғарлармен соғыста әйелдер отрядын басқарған. Соғыс біткеннен кейін Шапи отрядындағы қыздардың барлығы ауылдарына тарап, тұрмыс құрған. Алайда, Шапидің күйеужолдасы да, барлық әмеңгерлері де соғыста ажал құшқан. Оның жасы қырықтан асқан, табиғаты еркекшора болған және соғыс уақытында қартайып, дөрекі болып кеткен. Қазақтардың салты бойынша кәрі қыздарға оның еншісі берілген және ол үйленген ағасының еншісінің жартысына тең болған. Қыздың қалауы бойынша оған ауылдың шетінен барлық жасауы бар үй тігіліп, жағдайы жетсе қызметші берілген. Мұндай үй «бөде үй» деп аталған. Әйел іздеп жүрген ер адамдарға мұнда келуге рұқсат етілген, кәрі қыз өзіне жар табуы мүмкін, не болмаса, өмірдің рахатын көрсін деп есептелген. Осындай үй мазарға жақын жерге тігілген, бұл оның қазақ халқының құқық және рухани нормаларына қатысты экстерриториалдығын көрсеткен. Бұл матрилокальді некенің сарқыншағы да болуы мүмкін. Жазушылардың бірі «бөде үйді» «қызға арнап тігілген үй, шымылдықпен жабылған қыз төсегі» ретінде түсіндіргеннен кейін осы салт қоғамдық санадан біржола ығыстырылған, дегенмен, бұл тұжырым кең таралған «көсеге» сөзінің анықтамасы болып табылады. Кеңестік заманда әнде «бөде үй» сөзінің орнына қайырмасында «бәдәуи» деп айтыла бастаған. «Шапибай-ау» әнінің тарихын Otuken.kz қазақ музыкасы, мифологиясы және тарихы сайтында «Тылсым перне» бөлімінен оқуға болады.
Әрине, тыңдарманда немесе немесе оқырманда: Таласбек берген ақпаратқа қаншалықты сенуге болады деген заңды сұрақ туындайтыны анық. Осы сұрақ Таласбекті жастайынан мазалаған. Дегенмен, ол 17 жасында этномузыкатану саласына белгісіз 90 күйді орындаған және олар түпнұсқалы деп танылып, қазақ мәдениетінің алтын қорына енген. «Мәңгілік сарын» және «Қазақ халқының 1000 күйі» аспаптық музыка антологиясы CD –альбомдарында Таласбектің орындауындағы күйлер өте көп. Антологияға Таласбекті жақтырмайтын адамдар продюссер болғанына қарамастан, сол уақытта одан басқа ешкім бұл күйлерді орындай алмаған. Ол өмірге келгеннен бастап, осы күйлерді болашаққа жеткізу үшін дайындалды, ол дәстүрлі мәдениет туралы көптеген білімді меңгеріп, осы білім негізінде тұлға болып қалыптасты. «Талтүс» автобиографиялық романында ол музыкаға басымдық беріп, өзі қатысқан жоралғыларды, бала күнінде куә болған сиқырды әрекетті, оқырманды басты тақырыптан алыстатпау мақсатында суреттемеген.
Таласбек дәстүрлі қазақ өнерін негізінен сал – серілер қалыптастырған деп есептеді. Олар кімдер? Бұл біздің жетекші фольклорист Едіге Дәріғұлұлы Тұрсынов дәлелдегендей тамырын тереңнен, сонау тас ғасырынан алатын музыка және ақындық өнерді тудырушылар және сақтаушылар. Ол 1970 жылдардың басында ежелгі таңдауды жауынгерлердің дәстүрлі құпия одақтарынан бастап, сал-серілерге дейінгі күрделі жолын қайта жаңғыртқан. Таласбектің пікірінше сал-серілер ұлы даланың көшпенділерінің қуатты әскери-рухани сарқыншағы, олар Еуропа мен Шығыстың рыцарлық мәдениетіне бастама болған. 19 ғасырға дейін сал-серілер қазақ әскерінің найзасының ұшы болған. Олар шайқасқа сұлумен кездесуге асыққандай асығып, сауыт киместен, кестелі жібек шапандарымен ерлікпен қаза табатын болған. Ақын жауынгерлер – соғыс пен сүйіспеншілікті, өмір мен өлімді жырлаған....
Музыкалық және ақындық қабілеті, импровизация дарыны, әдемі дауысы, алғырлығы, түр-келбетінің сұлулығы, дене күші, батырлығы, әскери өнері, тектілігі және білімі, біршама ауқаттылығы, жомарттығы – сар-серілерге тән қасиет. Сал-серілер әскерді рухтандыратын адамдар болғандықтан, олар бейбіт заманда артықшылық пен беделге ие болған. Отаршылдық заманында сал-серілер өздерінің әскери мәнін жойып, әртістік богемаға айналды.
Сал-серілердің жырына арқау болған махаббат, сопылық, жаратушыға деген махаббат та болды. Дегенмен де, олардың қалыптастырған мәдениеті эротикаға толы болды. «Талтүс» романында музыкалық тіркес үзіндісі ретінде Тәттімбеттің Құрманғазының күйімен аттас «Балбырауын» күйі қалпына келтірілген. Таласбектің сөзіне сүйенсек, «Балбырауын» - салттық музыканың ерте жанры, ертеректе осы жанрдағы күйлерді орындау барысында домбырашылар қолдарымен тиянақты қозғалыстар жасаған. Тәттімбет осы жанрды тазартып, нағыз өнер қатарына қосқан. Өз заманында Таласбек күйді сипаттау үшін «жынысты» (сексуальный) сөзін ойлап тапқан.
Қазақтан атқандай, «көңілсізден көтсіз туады» − (Зачатый). Таласбектің ойынша, қазақтар балаларын 14-15 жастан үйлендірген себебі, олар қалыпты дамуы мен сублимациясын қарастырған. Оның пікірінше, қазақтар жас жұбайлардың төсек қатынасындағы үйлесімін көптеген белгілер бойынша анықтаған. Мысалы, жаңадан тұрмыс құрған әйелдің жүрісі, өкшесін қадап басқаны арқылы немесе оның шынтағынан ұстау арқылы оның қаншалықты қанағаттанатынын анықтауға болған. Жеңгесі жас отбасын бақылауға алып, бір түйткілді сезсе, күйеу жігітті оның әлеуетін күшейтетін тағамдар беріп күтіп, оған төсек қатынасының құпияларын айтқан. Бұл тақырыпты жастардың ата-анасы немесе жақын туыстары талқыға салмайтын болған.
Таласбектің балалық шағындағы егде қазақтардың әңгімелері және әзілдері біршама ашық және жария болған. Бір күні олардың үйлеріне көрші әйел келіп, күйеуі оны ұрғысы келетінін айтып шағымданған. Артынан келген күйеуі әйелінің оған құдықтан су тасытқысы келетінін, оның әйелдердің жұмысы екенін айтқан. Таласбектің өгей шешесі оған қарап, «Сен оның әйелдердің жұмысы екенін қайдан білесің, шелекті мүшеңмен көтересің бе?» деген. Сөзден жеңілген көршісі теріс бұрылып кеткенде, оның иығы күлкіден селкілдеп тұрған екен. Таласбек бидің қызы болған өгей шешесінің тапқырлығына ырза болып, осы әзілді «Томирис ханшайым» кинороманында біршама бұрмалап, қолданған.
***
«Талтүс» романының шетелдік оқырмандары бірінші кезекте тұрмыстық, отбасылық зорлық-зомбылыққа (физикалық және психологиялық) назар аударады, ол ауыл балаларының ережесіз төбелестерінен жалғасын табады.
Романда зорлық-зомбылықты бейнелей отырып, Таласбек өзінің балалық шағының жараларын емдеп қана қойған жоқ. Оның екі көркемдік міндеті болды. Біріншіден, қазақтардың мұраға қалдырған тамаша музыкасы мен күнделікті өмірдің қатыгездігін көрсету. Екіншіден, осы қатыгездіктің себебін ашып көрсету – зорлық-зомбылық жасағандардың балалардың жан жарасы және қазақтардың ішкі агрессияға әкеп соқтырған тарихи жарақаттары.
Таласбек өзінің бала күнгі тәжірибесін туралы ой бөлісіп қана қоймай, зорлық-зомбылық мәселесін теориялық зерттеп, қоғамдық кітапханаларда жұмыс жасады, біздің үйдегі кітапханада психологиялық әдебиеттер тұтас бір сөрені алып тұратын, Таласбек сатып алған кітаптар қатарында «Психология насилия» көлемді томы да сақталған. Өмірде ол басшыларына дөрекілік таныта алатын турашыл болды, ол тұйық адам болғанына қарамастан, отбасында өте жайлы еді. Ол әйелдер мен балаларға зорлық-зомбылықты көтере алмайтын, үнемі сырқат жандарға көмек көрсететін еді. Ол әйелдердің тұлғасын, талантын бағалап, олармен дос бола білген. Мысалы, 18 жылдық отбасылық өмірімізде ол үнемі мен зияткерлігіме тамсанып, мені штаттағы жұмыспен айналысуға қарағанда жазуға талпынтқан, мен жылдар бойы қаражат таппасам да, үй шаруасымен айналыспасам де үнемі әйел ретінде, ана ретінде және отанасы ретінде мақтан ететін.
Жалпы алғанда Таласбек XVIII−XIX ғасырларда қазақ халқының адамгершілігінің дөрекілене түсуіне, оның ішінде, әйел адамдарға қатынастың өзгеруіне екі фактор әсер етті деп есептейді. Біріншіден, қалмақтармен шексіз соғыс, әйел адамдарды тұтқынға алу, ал жалына басып алып келіп, оларды тоқал немесе еріксіз жар ету. Әйелдердің көп болуы, олардың құнын төмендетіп, тұтқын әйелдерге деген қатынасы біртіндеп, өз әйелдерге ауысқан. Екіншіден, көшпелі өркениеттің отарлық тәуелділікке ауысуы, қазақтардың сыртқы жау алдындағы шарасыздығы өз агрессиясын әлсіз жандар – әйелдер мен балаларға білдіруге алып келді. «Құнанбай» кинороманында: «Қақпанға түскен қасқырдай өз аяғын өзі шайнаған ел» деп айтылған.
Бұл ұстанымға заманауи көзқараста қарсы дау айтуға болады, алайда, біздің мақсатымыз – бұл тақырыпты талқылау емес, «Біржан сал» фильмінің сценарийіндегі автордың – күйші, жазушы, кинодраматург, зерттеуші – Таласбек Әсемқұловтың әйелдер мәселесіне көзқарасы туралы баяндау болып табылады. Таласбектің Абай атындағы ҚазПИ-де бірге оқыған курстасы фольклорист Кенжехан Матжан «Жастық шағымызда барлығымыз шын берілген комсомол болдық, коммунизмнің жақындағанына сенетін едік және Таласбек бәрімізге бір түрлі артта қалған секілді көрінетін еді, ол үнемі бар ауылдың әңгімелерін айтатын еді. Кейін біз оның 10-11 жасында Тургенев пен Чеховты, Золь және Мопассанды оқып, классивтерді жатқа білетінін білдік» деп айтқан. Таласбек батыс әдебиетін жетік білген, алайда, оның дүниеге көзқарасының негізі – атасы күйші Жүнісбай Стамбаевтан алған тәрбиесі болды. Таласбектің танымы ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көзқарастарымен теңдес болған деп айтуға болады.
1979 жылғы «Қазақ эпосы: бастапқы мағынаны іздеудегі адам рухы" деген тақырыптағы студенттердің зерттеуінде Таласбек батырлар жырының кейіпкерлерін адам жанының күш – қуатының бейнесі ретінде талдаған: батыр − адамның еркі, қалыңдық-сапардың мақсаты мен мәні, ұлын сапарға жібергісі келмеген Қозы Көрпештің жесір анасы Мамабике, − адамның қорқынышы, қайғысы, мұңы, әкесі мен ағасын махаббат жолында құрбан еткен Қарлыға жауынгер− адамның ар-ожданына айналатын осалығы. Таласбек мәтінді талдаудың мұндай тәсілін, оның айтуынша, атасы мен достарынан үйренген, олар қазақ фольклорын, сондай-ақ "Мың бір түнді" осылай талдайтын болған.
Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығындағы әйелдер бейнесін шартты түрде бірнеше түрде жіктеуге болады:
Дәстүрлі қазақ қызы – ақылды жар, ана бейнесі үшін өзінің жұбайының, оның тегінің ары мен игілігі маңызды. Оған «Біржан салдағы» Әпіш, «Құнанбайдағы» Зере және Күңке, «Тәттімбет серідегі» Қалайы, «Талтүстегі» Қалима жатқызылады.
Ер адамның эгоизмі, қоғамның бейжайлығынан зардап шекке әйел бейнесі: оқиғасы кеңестік ауылда өрбіген «Болмашы әңгімедегі» аты аталмаған кейіпкер, «Біржан сал» кинороманындағы Мүгүлсім қария, «Тәттімбет сері» романындағы Ақсұңқар және ертеректе жазылған «Шымдан» повесіндегі басты кейіпкер. Ойдан шығарылған Мүгүлсім және өмірден алынған Ақсұңқар бедеу, олар дәрежесінен төмендеген. «Шымдан» повесі ХІХ ғасырдың ортасында үш болыс таласқан, ақыр соңында физикалық және психологиялық зомбылықтан есінен адасып, өмірден өткен, өмірде болған бойжеткенге арналған.
«Талтүс» (Гүлшат) және «Тәттімбет сері» (Ханшайым) романдарындағы алғашқы сүйіктілердің образы – жас та болса, дана қыздардың бейнесі, ол жас музыкантпен қарым-қатынасты өз бастап және өз тоқтатады.
Ел билеген мықты әйелдің образы (осы аттас киноромандағы Томирис ханшайым, «Маңғыстау жорығы» сценарийінің фрагментіндегі адайлық Тәжіке ханым), тағдығы құпия әйел («Мың бір түн» желісімен жазылған «Мыс қала» аяқталмаған кинороманындағы Даля-Махтал).
Тылсым күшке ие әйел бейнесі (Жезтырнақ, Бекторы пері), ол адамзатты абсолютті ақиқат тұрғысынан қарастырып, оларды жазалайды немесе көмектеседі. Бұл образдар – көркемдік ой-қиялдың жемісі, алайда, олар біздің аңыздардан бастау алады, мұнда әйелдер тылсымнан жаратылып, ер адамға тылсым әлемнен келеді. Ол екі әлемнің ортасындағы делдал секілді болады. Таласбек Әсемқұлов ата-бабаларымыздың көне діні туралы зерттеуді жоспарлап, ол сонымен бірге ұрпақ қалдыру мен өмірдің жебеушісі Ұмай ананың, уақыт, өлім және жойылудың бейнесі Меңлік құдай-ананың ұмытылып үлгерген бейнесін зерттегісі келген.
Осылайша, Т.Әсемқұловтың шығармашылығындағы әйелдер бейнесінің спектрі кең, ол қазіргі кезде дәстүрлі қазақшаны қалай көрсету керектігімен шектеліп қалмайды. «Біржан сал» фильмінде Әпіш жұбайының Ләйлі есімді қызбен екінші рет шаңырақ көтеру ниеті туралы айтқанда, оның туысы Мадияр қария аяшылықпен қарап, келесі сөздерді айтады: «Қарағым ау. Сен ұлға бермес қыз едің... Құдай ер адамды жаратып, әйелді оның қабырғасынан жаратты. Ол ер адамды әйелден жоғары етті, - оның даусы дірілдейді – біздің үйдегі меннен бөлек осы үйге үш әйел алып келген болатын. Амал не, көндім. Әйелдің үлесі осы... Бәйбішесі келісім бермеген жағдайда ешқандай ер адам екінші немесе үшінші рет отау көтере алмайды. Сен осы жерде бәйбішеге лайықты қылық көрсет. Біржанға үйленуге өзің ұсыныс жаса. Сөзге қалмай, заңды түрде отау көтерсін... Тоқал жеке ауыл болып тұрады. Алайда, сен оған сендерді ажыратқан адам ретінде қарама. Жоқ. Керісінше, оны туған қызыңдай қабылдап, солай тәрбиеле. Өмірдегі ең сорақысы – бәйбіше мен тоқалдың балаларының жауласуы екенін есіңнен шығарма. Сол себепті, оның ұлдарын өз ұлдарыңдай көр. Ол тусын, сән тәрбиеле. Міне, жарқыным, біздің аналарымыз осындай дана болған, отбасын сақтап қалған. Ақылды бәйбіше кез келген тоқалмен, кез келген ажыратушымен тіл табысады. Сен Атығай-Қарауылдың қызысың, олар өз заманында Абылай ханның өзін алты рет үйлендірген. Ақылды бол. Тек өз ошағыңды, өз жұбайыңды ғана ойла...»
***
Шағын шегініс. Әрине бұл ойдан шығарылған эпизод, шын мәнінде Әпіш бәйбіше емес, Біржанның төртінші әйелі, ал Ләйлә екінші әйелі болған. Дегенмен, әнші бірнеше әйелді бір мезгілде алмаған, ол негізінен жарынан айырылғаннан кейін үйленген. Сценарист не себепті фактілерден алшақтады? Досқан Жолжақсыновтың тапсырысына сәйкес, әнші өмірінің 60 асқан шағындағы соңғы кезеңін көрсету қажет болған. Фильмде Біржанның соңғы әні «Теміртас» шырқалуы тиісті болған, мұнда Біржанның кіші ұлдары және Әпіштің есімі аталады. Ең басшысы Әпіш жары ретінде, ал Ләйлә Біржан қосыла алмаған сүйіктісі ретінде таңдалған, Таласбек оларды осы екі әйелге арналған ән мәтіні мен сипатындағы есімдері бойынша таңдаған. «Ләйлім шырақ» әнінде Біржан уәдесіне тұрмаған қызға ренішін білдірсе, танымал емес және Біржанның табиғатына да жат Әпішке арналан әнінде қолпаштаушыларымен бірге айлап басқа ауылдарды аралап кеткен Біржан өз ауылына жарты немесе бір жылдан кейін бір-ақ қайтқан, сол уақытта ұзақ уақыт аралары ажырағаны үшін Әпіштен кешірім сұраған. Таласбек әйелінен айырылған Біржанның осы әнді Әпіштің қабірінің басында орындағанын, оны руластары әншінің адаса бастағаны ретінде қабылдағанын қалаған.
Жазушы үшін заманауи қазақ көрерменіне танымал Біржан салдың әйелінен айырылғанда қалай қайғы кешкенін көрсету маңызды болған. Таласбек «қатын өлді – қамшының сабы сынды» мәтелінің мағынасы бұрмаланып кеткенін, қазіргі таңда оны әйелдің құндылығын тек құбаталдың кесіндісімен ғана салыстыратынын айтқан. Ол шын мәнінде бұл мәтелдің Жиренше шешеннің шешендігінен бастау алатынын, оның дана жары Қарашаш өмірден өткенде достары естірту үшін жиналған сәтінде қамшының сабына сүйеніп отырған Жиренге жарының өлімін естігенде сүйеніп отырған қамшының сабы шарт сынып, Жиреншенің де өліп кеткенімен түсіндіреді. Яғни бұл қайғының ауыртпалығы соншалықты ол ең берік деген ағашты да сындырып, оның өзін де өлтірген. Бұл жағдайда қазақ халқы үшін қамшының киелі екенін де айтып кету керек.
***
Таласбек Әсемқұловтың шығармашылығындағы гендерлік мәселе және әйелдер бейнесі тақырыбына қайта оралып, "Біржан сал" сценарийінде әйелі тоқал алуға күйеуінің қадір-қасиетін сақтап қалу мақсатында келісетінін байқаймыз. Әрине, мұнда діни ұстаным та орын алады -әйел ер адамның қабырғасынан жасалған, анықтамасына сәйкес оның орны ерінен төмен. Таласбек исламды қабылдаумен байланысты қазақ халқының тарихындағы теріс құбылыстың бірі-әйел мәртебесінің төмендеуі деген пікірде болды. Шынында да, қазіргі таңда исламға дейінгі кезеңде түркілер мен моңғоларда әйел және ер адамдар арасында тепе-теңдік болғаны, әйел адамдарда да билік болып, құдай-аналар болғаны туралы деректер көп көздеседі. Исламның әйелдердің әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғайтыны қазақтарға қатысты жағдайда олардың мәртебесін төмендетті.
19 ғасырда қазақ қоғамында лайықты ер азамат тақырыбы аса өзекті болған. Біржанның «Ғашығым» әнінде:
Дариға, дүниеге неге келдім,
Келдім де, бір жаманның соңынан ердім деген жолдар бар.
Нұсқаларының біріне сүйенсек, Біржан осы әнді танымал айтыстан кейін Сараға арнап шығарып, осы әннен кейін Сара күйеуінен ажырасуға рұқсат алған деседі.
Әйелдің абыройы шын мәнінде оның ерінің, отбасының абыройымен тығыз байланысты болған. Таласбек болашақта Абай туралы киносценарийінде қариялардан естіген бір оқиғаны пайдалануды жоспарлаған. Халық арасында таралған әңгімеге сәйкес Құнанбайдың бәйбішесі Күңке беделді ғана емес, ақылды, ибалы әйел ретінде танылған. Ұлжанды өз жұбайына Күңкенің өзі айттырған. Құнанбай Күңкемен бірге сапар барысында Ұлжанның ата-анасының үйіне тоқтаған деседі. Ол қонақжай шаңырақтан бірінші болып шығып, атқа отырған, ал бәйбішесі біраз кідірген. Жолда бәйбішесі Құнанбайдан: «Сені сыншы деседі ғой, қонақ болған үйден не байқадың? Қожайындардың қызына көзің түспеді ме? Оның құрсағы алтын, ол саған ұлы болатын ұл сыйлайды. Сен мені күтіп тұрғанда, мен саған оны айттырып келдім» дейді. Қаракесектің беделді биі Алшынбайдың қызы Ұлжанды жар ету Құнанбайға Қарқаралы округының аға сұлтаны болуына септігін тигізді.
Таласбек Абайдың қазіргі күні махаббат лирикасындағы шоқтығы биік туындылары болып табылатын екі өлеңін талдаған. Ол «Аюп һәм Абай» («Иов и Абай») мақаласында Абайдың
Жарқ етпес қара кѳңiлiм не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да,
Дүниеде, сiрә, сендей маған жар жоқ,
Саған жар менен артық табылса да...
деген өлең жолдарын талдайды. Павел Карабанның «Сияют в небе солнце и луна, Моя душа печальна и темна. Мне в жизни не найти другой любимой, хоть лучшего, чем я, себе найдет она. И пусть любимая, забыв любви слова, к моей тоске и верности мертва, забудет, оскорбит меня без сожаленья, Я все прощу – моя любовь жива» деген аудармасында бір қателік орын алған, түпнұсқасында күн мен ай жарқырамайды, олар шағылады. Басқа да аударма нұсқаларында қателіктер өте көп, сол себепті осы ең танымал нұсқасын келтіремін деп жазған.
Осы өлеңді Абайдың ертеректе қызға арнап жазылған махаббат лирикасын жатқызу қабылданған. Таласбектің ойынша әйелдер тарапынан назар көп болған, текті және бай әулеттің ұлы Абай әйел адамның алдында өзін осылай төмендетпесе керек. Оның ойынша, бұл Абайдың өмірден өтер алдында жазған, Жаратушыға деген сүйіспеншіліктің сопылық ұғымына негізделген өлеңі, мұндағы – «Жар» - сүйікті, тірегі – Жаратушы. Шағылған күн мен ай – ақынның өмірден ерте өткен, өзі көп үміт артқан ұлдары – Әбдірахман мен Мағауия. Олардың өлімі – ақын үшін заманақыр. Осы қорқынышты сәттерде ол Аюп секілді Құдаймен сұхбаттасып, оған өзінің адалдығы мен сүйіспеншілігін жеткізеді.
Абайдың тағы бір керемет туындысы – «Сен мені не етесің?» өлеңі. Орыс тіліндегі аудармасы: «Ах, что за жребий ждет меня?». Дегенмен, тақырыбын сөзбе-сөз «Что ты делаешь со мной?» деп аударуға болатын еді. Бұл өлең – ақынның эксперименті, оның жол және ырғақпен ойыны. Өлеңдегі «Шын жүрек – бір жүрек» жолдары жүректің тек бір сезімге ғана қабілетті екенін білдіреді. Таласбек Әсемқұлов «Абайдың ұлы жұмбағы» эссесінде өлеңді мүлдем басқа қырынан сипаттайды. Оның пікірінше, ақын жауапсыз махаббатқа тап болған және осыдан зардап шеккен ер адамның сезімін жырлайды. «Иттей қормын,/ Зармын,/ Сен үздің ғой бұл желкемді» − сөздері осыны білдіреді. Сонымен қатар, лирикалық кейіпкер сүйіктісіне өзіне мейіріммен қарауын, ол үшін оны ешкім сөкпейтінін айтады, оны некеден тыс қатынасқа шақырғаны болуы ықтимал. Зерттеушінің пікірінше, тәкаппар Абайды әйел адамнан өзіне рақымшылық жасауын өтініп сұрайтын кейіпкерге теңеуге болмайды.
Абай секілді философ және лирик махаббат туралы жырларында әйел адам денесін меншік заты ретінде қарастыратынын түсіну де мүмкін емес: «Ақ етіңді,/ Нұр бетіңді/ Меншікті/ Қылмаған соң ...» Ең соңында, ер адам өзінен теріс айналған әйелді тозақ отымен қорқытады: «Тәңірі – қазы / Тас таразы,/ Тентекті Сұрамас деп Қалма,/Серт бұзғанның, біл, орны – шоқ». Таласбек Әсемқұлов «Сен мені не етесің» — бұл ақынның ресми эксперименті ғана емес, қазақтан үшін мүлдем жаңа тақырып – өзімшіл адамның өзінің құштарлығы нысанына қолы жетпегенде кез келген кемсітуге дайындығы болып табылады.
Таласбектің Абайтану қағидаларын теріске шығаратын Абай өлеңдерін осылай түсіндіруі өз кезінде біршама қарсылыққа ұшырады. Дегенмен де, Таласбек Абайдың осы рухтағы шығармашылығы хақында он шақты мақала жазуды жоспарлады. Мен: Сен Абайды махаббат лирикасынан айырғың келе ме деп қалжыңдайтын едім. Таласбек Абайдың тағы қандай шығармаларын талдауды жоспарлағанын білмеймін, алайда оның бұл түсіндірмелері, менің ойымша, тек Абай туралы ғана емес, Таласбектің өзі туралы да тұжырымдар болып табылады. Сыншы Әсия Бақдәулет атап өткендей, Таласбек кім туралы жазса да, ең алдымен ол өзін көрсеткен.
Абай тақырыбын қорыта келе, Таласбек өзі бала кезінде қариялардан естіген әңгімелері бойынша: Әуезовтың «Абай жолындағы» Тоғжан – ойдан шығарылған образ, Абайдың алғашқы махаббаты найманның танымал биі Ақтайлақтың Қуандық есімді қызы болған. Алайда, Құнанбай текті отбасының қызы Ділдәға құда түсіп қойғандықтан, Ділдаға дейін Қуандықты алу құдаларын қорлау болатын еді. Сол себепті, Құнанбай Абайға: «Қуандықпен сөйлес, мүмкін ол тоқал болуға келісер» деген, Қуандық бұл жағдайда қатты ашуланып, Абайдың жағынан тартып жібергенде, ол құлап түскен деседі. Кейін ақылды Ділдә ерінің уайымын көріп, Қуандыққа адам жіберіп, оған Абайға тұрмысқа шығуды ұсынған және бәйбіше орнын беретінін айтқан. Оған тәкаппар Қуандық «Маған жарты Абай керек емес, оны ешкіммен бөліскім келмейді» деп жауап берген.
Қуандық және Абай тек Абайдың өмірден өтер алдында ғана көріскен. Қуандық Абайдың ұлдарының өмірден озғанына көңіл айтып келген. Егде тартқан сыйлы әйелге жігіттер жүгіріп келіп, аттан түсірмек болғанда, Қуандық "Анау бұқамойын өзі мені түсірсін" деп даусын көтерген. Осыны естіген Абай «Қуандық келді» деп қуанып қалған деседі. Олар киіз үйде отырғанда Абайдың әмеңгерлік жолымен алған тоқалы Еркежан Қуандықты шағып сөйлегісі келгенде, Қуандық оған «Сен ұстап отырған қолды (Абайдың) мен бұрын ұстағанмын» деп жауап берген.
Таласбек заманауи «дәстүр» ұстанушыларының түсініктерін жоққа шығаратын осындай әңгімелерді жақсы көретін еді. Ол 18 ғасырдағы жауынгер-қыз туралы «Шапибай-ау» әнінің тарихын келесі түрде баяндаған. Шапидің ептілігі мен күшіне бола оны әскерде ер адам секілді Шапибай деп атай бастаған. Ол ширек ғасырдан бері жоңғарлармен соғыста әйелдер отрядын басқарған. Соғыс біткеннен кейін Шапи отрядындағы қыздардың барлығы ауылдарына тарап, тұрмыс құрған. Алайда, Шапидің күйеужолдасы да, барлық әмеңгерлері де соғыста ажал құшқан. Оның жасы қырықтан асқан, табиғаты еркекшора болған және соғыс уақытында қартайып, дөрекі болып кеткен. Қазақтардың салты бойынша кәрі қыздарға оның еншісі берілген және ол үйленген ағасының еншісінің жартысына тең болған. Қыздың қалауы бойынша оған ауылдың шетінен барлық жасауы бар үй тігіліп, жағдайы жетсе қызметші берілген. Мұндай үй «бөде үй» деп аталған. Әйел іздеп жүрген ер адамдарға мұнда келуге рұқсат етілген, кәрі қыз өзіне жар табуы мүмкін, не болмаса, өмірдің рахатын көрсін деп есептелген. Осындай үй мазарға жақын жерге тігілген, бұл оның қазақ халқының құқық және рухани нормаларына қатысты экстерриториалдығын көрсеткен. Бұл матрилокальді некенің сарқыншағы да болуы мүмкін. Жазушылардың бірі «бөде үйді» «қызға арнап тігілген үй, шымылдықпен жабылған қыз төсегі» ретінде түсіндіргеннен кейін осы салт қоғамдық санадан біржола ығыстырылған, дегенмен, бұл тұжырым кең таралған «көсеге» сөзінің анықтамасы болып табылады. Кеңестік заманда әнде «бөде үй» сөзінің орнына қайырмасында «бәдәуи» деп айтыла бастаған. «Шапибай-ау» әнінің тарихын Otuken.kz қазақ музыкасы, мифологиясы және тарихы сайтында «Тылсым перне» бөлімінен оқуға болады.
Әрине, тыңдарманда немесе немесе оқырманда: Таласбек берген ақпаратқа қаншалықты сенуге болады деген заңды сұрақ туындайтыны анық. Осы сұрақ Таласбекті жастайынан мазалаған. Дегенмен, ол 17 жасында этномузыкатану саласына белгісіз 90 күйді орындаған және олар түпнұсқалы деп танылып, қазақ мәдениетінің алтын қорына енген. «Мәңгілік сарын» және «Қазақ халқының 1000 күйі» аспаптық музыка антологиясы CD –альбомдарында Таласбектің орындауындағы күйлер өте көп. Антологияға Таласбекті жақтырмайтын адамдар продюссер болғанына қарамастан, сол уақытта одан басқа ешкім бұл күйлерді орындай алмаған. Ол өмірге келгеннен бастап, осы күйлерді болашаққа жеткізу үшін дайындалды, ол дәстүрлі мәдениет туралы көптеген білімді меңгеріп, осы білім негізінде тұлға болып қалыптасты. «Талтүс» автобиографиялық романында ол музыкаға басымдық беріп, өзі қатысқан жоралғыларды, бала күнінде куә болған сиқырды әрекетті, оқырманды басты тақырыптан алыстатпау мақсатында суреттемеген.
Таласбек дәстүрлі қазақ өнерін негізінен сал – серілер қалыптастырған деп есептеді. Олар кімдер? Бұл біздің жетекші фольклорист Едіге Дәріғұлұлы Тұрсынов дәлелдегендей тамырын тереңнен, сонау тас ғасырынан алатын музыка және ақындық өнерді тудырушылар және сақтаушылар. Ол 1970 жылдардың басында ежелгі таңдауды жауынгерлердің дәстүрлі құпия одақтарынан бастап, сал-серілерге дейінгі күрделі жолын қайта жаңғыртқан. Таласбектің пікірінше сал-серілер ұлы даланың көшпенділерінің қуатты әскери-рухани сарқыншағы, олар Еуропа мен Шығыстың рыцарлық мәдениетіне бастама болған. 19 ғасырға дейін сал-серілер қазақ әскерінің найзасының ұшы болған. Олар шайқасқа сұлумен кездесуге асыққандай асығып, сауыт киместен, кестелі жібек шапандарымен ерлікпен қаза табатын болған. Ақын жауынгерлер – соғыс пен сүйіспеншілікті, өмір мен өлімді жырлаған....
Музыкалық және ақындық қабілеті, импровизация дарыны, әдемі дауысы, алғырлығы, түр-келбетінің сұлулығы, дене күші, батырлығы, әскери өнері, тектілігі және білімі, біршама ауқаттылығы, жомарттығы – сар-серілерге тән қасиет. Сал-серілер әскерді рухтандыратын адамдар болғандықтан, олар бейбіт заманда артықшылық пен беделге ие болған. Отаршылдық заманында сал-серілер өздерінің әскери мәнін жойып, әртістік богемаға айналды.
Сал-серілердің жырына арқау болған махаббат, сопылық, жаратушыға деген махаббат та болды. Дегенмен де, олардың қалыптастырған мәдениеті эротикаға толы болды. «Талтүс» романында музыкалық тіркес үзіндісі ретінде Тәттімбеттің Құрманғазының күйімен аттас «Балбырауын» күйі қалпына келтірілген. Таласбектің сөзіне сүйенсек, «Балбырауын» - салттық музыканың ерте жанры, ертеректе осы жанрдағы күйлерді орындау барысында домбырашылар қолдарымен тиянақты қозғалыстар жасаған. Тәттімбет осы жанрды тазартып, нағыз өнер қатарына қосқан. Өз заманында Таласбек күйді сипаттау үшін «жынысты» (сексуальный) сөзін ойлап тапқан.
Қазақтан атқандай, «көңілсізден көтсіз туады» − (Зачатый). Таласбектің ойынша, қазақтар балаларын 14-15 жастан үйлендірген себебі, олар қалыпты дамуы мен сублимациясын қарастырған. Оның пікірінше, қазақтар жас жұбайлардың төсек қатынасындағы үйлесімін көптеген белгілер бойынша анықтаған. Мысалы, жаңадан тұрмыс құрған әйелдің жүрісі, өкшесін қадап басқаны арқылы немесе оның шынтағынан ұстау арқылы оның қаншалықты қанағаттанатынын анықтауға болған. Жеңгесі жас отбасын бақылауға алып, бір түйткілді сезсе, күйеу жігітті оның әлеуетін күшейтетін тағамдар беріп күтіп, оған төсек қатынасының құпияларын айтқан. Бұл тақырыпты жастардың ата-анасы немесе жақын туыстары талқыға салмайтын болған.
Таласбектің балалық шағындағы егде қазақтардың әңгімелері және әзілдері біршама ашық және жария болған. Бір күні олардың үйлеріне көрші әйел келіп, күйеуі оны ұрғысы келетінін айтып шағымданған. Артынан келген күйеуі әйелінің оған құдықтан су тасытқысы келетінін, оның әйелдердің жұмысы екенін айтқан. Таласбектің өгей шешесі оған қарап, «Сен оның әйелдердің жұмысы екенін қайдан білесің, шелекті мүшеңмен көтересің бе?» деген. Сөзден жеңілген көршісі теріс бұрылып кеткенде, оның иығы күлкіден селкілдеп тұрған екен. Таласбек бидің қызы болған өгей шешесінің тапқырлығына ырза болып, осы әзілді «Томирис ханшайым» кинороманында біршама бұрмалап, қолданған.
***
«Талтүс» романының шетелдік оқырмандары бірінші кезекте тұрмыстық, отбасылық зорлық-зомбылыққа (физикалық және психологиялық) назар аударады, ол ауыл балаларының ережесіз төбелестерінен жалғасын табады.
Романда зорлық-зомбылықты бейнелей отырып, Таласбек өзінің балалық шағының жараларын емдеп қана қойған жоқ. Оның екі көркемдік міндеті болды. Біріншіден, қазақтардың мұраға қалдырған тамаша музыкасы мен күнделікті өмірдің қатыгездігін көрсету. Екіншіден, осы қатыгездіктің себебін ашып көрсету – зорлық-зомбылық жасағандардың балалардың жан жарасы және қазақтардың ішкі агрессияға әкеп соқтырған тарихи жарақаттары.
Таласбек өзінің бала күнгі тәжірибесін туралы ой бөлісіп қана қоймай, зорлық-зомбылық мәселесін теориялық зерттеп, қоғамдық кітапханаларда жұмыс жасады, біздің үйдегі кітапханада психологиялық әдебиеттер тұтас бір сөрені алып тұратын, Таласбек сатып алған кітаптар қатарында «Психология насилия» көлемді томы да сақталған. Өмірде ол басшыларына дөрекілік таныта алатын турашыл болды, ол тұйық адам болғанына қарамастан, отбасында өте жайлы еді. Ол әйелдер мен балаларға зорлық-зомбылықты көтере алмайтын, үнемі сырқат жандарға көмек көрсететін еді. Ол әйелдердің тұлғасын, талантын бағалап, олармен дос бола білген. Мысалы, 18 жылдық отбасылық өмірімізде ол үнемі мен зияткерлігіме тамсанып, мені штаттағы жұмыспен айналысуға қарағанда жазуға талпынтқан, мен жылдар бойы қаражат таппасам да, үй шаруасымен айналыспасам де үнемі әйел ретінде, ана ретінде және отанасы ретінде мақтан ететін.
Жалпы алғанда Таласбек XVIII−XIX ғасырларда қазақ халқының адамгершілігінің дөрекілене түсуіне, оның ішінде, әйел адамдарға қатынастың өзгеруіне екі фактор әсер етті деп есептейді. Біріншіден, қалмақтармен шексіз соғыс, әйел адамдарды тұтқынға алу, ал жалына басып алып келіп, оларды тоқал немесе еріксіз жар ету. Әйелдердің көп болуы, олардың құнын төмендетіп, тұтқын әйелдерге деген қатынасы біртіндеп, өз әйелдерге ауысқан. Екіншіден, көшпелі өркениеттің отарлық тәуелділікке ауысуы, қазақтардың сыртқы жау алдындағы шарасыздығы өз агрессиясын әлсіз жандар – әйелдер мен балаларға білдіруге алып келді. «Құнанбай» кинороманында: «Қақпанға түскен қасқырдай өз аяғын өзі шайнаған ел» деп айтылған.
курс авторы
Қазақ мифологиясын зерттеуші, жазушы, киносценарист, аудармашы, философия ғылымдарының кандидаты (PhD). Классика радиосындағы қазақтың дәстүрлі музыкасы туралы «Тылсым перне» бағдарламалар циклі үшін «Алтын Адам – Жыл адамы 2014» Ұлттық жүлде-байқауының лауреаты атанған. Ағылшын тіліне аударылған «Бақталас» әңгімесі АҚШ-та Best Asian Short Stories 2019 номинациясын жеңіп алды.
