"Бұл дәрісте біз жалпы туыстық жүйе деген не және оны не үшін зерттеу керек екендігі туралы сөйлесеміз. Отандық ғылымда бұл мәселе іс жүзінде қарастырылмаған, ең болмағанда әдіснамалық көзқарас тұрғысынан, бұл жаңа көзқарас. Белгілі бір қоғамды зерттеу кезінде туыстық жүйенің фокусын пайдалану орасан зор артықшылықтар береді және бұрын жауапсыз қалған сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Мысалы, көшпелі қазақтардың туыстық жүйесі қалай және не үшін құрылғанын, оның функциялары мен ерекшеліктерін біле отырып, біз қазақтың мәдени ерекшеліктерін көре аламыз. Бұл дәрісте біз тек қазақтың дәстүрлі туыстық жүйесінің негіздерімен танысамыз, ру мен жүздердің қалыптасуының бастауларын анықтаймыз және түсінеміз. • Жалпы туыстық жүйе туралы • Қолданыстағы туыстық жүйелер туралы • Қазақтардың туыстық жүйесі және жеті ата генеалогиялық принципі • Көшпелі қазақтардың туыстық жүйесінің ерекшеліктері • Улкендік және гендер • Ру және тайпа • Асырап алу. Бала асырау мен руға асырап алу Бұл дәрісте мен көшпелі қазақ қоғамы туралы, оның туыстық жүйесінің ерекшеліктеріне тоқтай кеткім келеді, бұл көшпелі қазақтарға өз өмірі мен кеңістігін Ресей империясының отаршылдық саясатына қарамастан ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Кеңес Одағы Ресей империясының саясатын жалғастырсы да, ол (туыстық жүйе) бұрынғы көшпенділердің жадында, оның ішінде диаспора қазақтарын қайтару саясатының арқасында қалды. Бұл дәрістің мақсаты - сіздерді, студенттерді «туыстық жүйе» және «қазақ көшпенділерінің туыстық жүйесі» ұғымдарымен таныстыру және Орталық Азияның көшпенділерін және олардың тарихын қарастыру мен зерттеуіндегі жаңа бағыт пен жаңа қабатты көруге үйрету.. Жалпы туыстық жүйе туралы Неліктен қазақтың туыстық жүйелерін зерттеу қажет? Кеңес заманындағы Орталық Азия тарихын зерттеу кезінде көптен ескерілмеген өте маңызды аспект, соның арқасында далада болған оқиғаларды түсіну және сипаттау қиын болды, және көшпелілердің өмірі ретінде көрсетілген ретсіз және оқиғаларды түсіндіру қиын. Шынында да, көшпелі тайпалар, консолидациялар мен мемлекеттер үшін белгілі бір шешімдер қабылдаудың логикасы мен мәні олардың отырықшы көршілерінен мүлдем өзгеше болды. Бұл жерде тек генеалогиялық туыстықтың параллель жүйесімен тығыз байланысты иерархия туралы ғана емес, сонымен бірге патриоттық қоғамдағы қатынастар жүйесі туралы да айтуға болады. Терминдерді анықтайық. Патрилинеалды деген - бұл ұрпақтан ұрпаққа балалардың тек әкесімен қарым-қатынасын ескере отырып, туыстықты санаудың бірізді ережесі. Патриархат- бұл еркек адам саяси билік пен моральдық беделдің негізгі жеткізушісі болып табылатын, меншікке бақылауды жүзеге асыратын, отбасылардағы әкелер немесе ересек ер адамдар жетекші орынға ие болатын әлеуметтік ұйымның түрі. Туыстық жүйе - бұл тарихи тұрғыдан анықталған туыстық қатынастар жүйесі, олар туыстар мен құда-жекжаттарды топтастыру принциптері жүйесі болып табылады. Қолданыстағы туыстық жүйелер туралы қысқаша Туыстық жүйенің алты (немесе кейде тіпті жеті) типі бар (гавай, ирокуа, эскимо, кроу, омаха, судан және дравид). Шартты түрде, мен атап өткендей, шартты түрде қазақтар мен қырғыз көшпенділері арасындағы туыстық жүйе Омаха жүйесіне жатады. Мен өз жұмысымда қазақ және қырғыз туыстық жүйелерінің де дравид және ирокез туыстық жүйелеріне ұқсас қасиеттерге ие екендігіне назар аудардым. Бірақ бұл қазірдің өзінде өте егжей-тегжейлі сараптама. Омаха туыстық жүйесіне сонымен қатар Кенияның солтүстігіндегі қырғыздар, йомут түркмендері, моңғол ордосы және рендлили сияқты туыстық жүйелер кіреді. Олардың ұқсастығы ана туыстарына нағашыларына қатысты анықталады. Қысқаша айтқанда, туыстық жүйе дегеніміз не, демек, орыстардың туыстық жүйесі жататын, ең қарапайымы - Гавай туыстық жүйесін мысалға алайық. Гавайи туыстық жүйесінде ана мен әке туыстарын (ағасы, қарындасы, тәтесі, нағашы, әжесі, атасы) анықтау үшін бірдей терминдер қолданылады. Қазақтардың туыстық жүйесі және жеті атаның генеалогиялық принципі Алайда, қазақтар үшін бәрі ондай емес. Менің есімде, мені қазақ тілінде туыстық терминдер қандай-да бір түрде орыс тілдерімен сәйкес келе бермейтінін және оларды дұрыс аудару өте қиын болғанын түсіну мені қинады. Сіз бен біз бұған терең бармамаймыз, өйткені біздің мақсатымыз туыстық жүйелерді егжей-тегжейлі зерттеу емес. Осыған қарамастан, біз қазір Омаха жүйесінің өзара байланысы қандай өлшемдермен анықталатынын қарастырамыз. Қазақтың туыстық жүйесінде басты қағида - жеті ата қағидасы. Жеті ата қағидасы жеті ұрпақты білдіреді. Қоғамның әрбір мүшесі, жынысына қарамастан, әкесінен бастап, кем дегенде жеті атасын білуі керек еді. Сонымен қатар, руының атын білуге ​​тура келді. Ол не үшін қажет болды. Бұл серіктес таңдау кезінде әр қоғам мүшесі жеті атасының сәйкес келмейтіндігін түсініп, анықтауы үшін қажет болды. Жеті ата институты немесе принципі ерлер бойындағы қатаң экзогамияны көздеді. Қызығы тек ерлер жағынан ғана. Мысалы, екі ер ағайындының қарсы жынысты балалары үйлене алмады, ал екі әпкелі-сіңлілі бөле деп аталатын қарсы жынысты балалары (яғни бөлек деген мағыналы) әлеует бола алады. Ата-бабалар туралы білімі шежіре деп аталады. Дәстүрлі қоғамда букіл шежіре жатқа білінген. Бүгінгі таңда рулардың сипаттамалары және де олардың сипаттамалары туралы мыңдаған шежірелер жазылып жатқан шығар. Қазақтың туыстық жүйесінде туыстардың үш түрі бар, Өз жұрт - оадамның өз руы, Нағашы жұрт – ашешесінің туыстары және Қайын Жұрт – жұбы/жұбайының туыстары. Әйел үшін бірінші топтағы Өз жұрт - оның руы - бұл оның күйеуінің руы болып саналады, өйткені қазақтар Қыз жат жұрт деп санайды ғой? Яғни, қызы басқа руға жатады, өйткені үйленгеннен кейін әкесінің руы Төркиндер деп өзгертілген, өйткені ол күйеуінің үйіне кеткен соң, сол жерде тұрады. Бұл туралы әйелдерге арналған үшінші блогымызда толығырақ сөйлесетін боламыз. Қиғаш туыстық терминдер Осы кезеңге дейін біз ешқандай қиындық көре алмайтын сияқтымыз, және бәрі айтарлықтай болжамды. Алайда, егер туыстық шарттарына тереңірек үңілсек, онда қашықтықтағы байланыстарды сақтау қажеттілігінің өзіндік логикасын көреміз. Бір туған тұжырымдамасы, ол болмаған емес, ол болғанымен, бірақ оның идеясы немесе мағынасының маңызы басқаша болғаны туралы бастайық. Біріншіден, қазақ немесе қырғыз тілдерінде «brother» немесе «sister» ұғымғымдары жоқ. Жасы үлкен ер жынысты бір туған «аға» немесе жасы үлкен әйел жынысты бір туған «әпке», жасы кіші ер жынысты бір туған «іні» және ағасына қатысты жасы одан кіші қыз «қарындас» және әпкесіне қатысты жасы одан кіші қыз «сіңлі» деген терминдер бар. Дәл осындай терминдер әкенің, әкенің әкесі және т.с.с. тағайындауда қолданылады. Яғни, олар үшін «ағай» немесе «тәте» сияқты бөлек терминдер жоқ. Енді мен сізді шатастырмас үшін қосымша терминдер қолданылатын артық егжей-тегжейлі айтпай-ақ қояйын. Бұл ақпаратты қазірдің өзінде қорыту керек. Бұл үйренуге және түсінуге болатын бірінші мәселе болды. Патриолинеалдылық Екінші мәселе, біз өзімізге немере, шөбере және басқалары туралы түсінік бар ма деген сұрақ қоя аламыз ба? Иә, бірақ тек ұлдың ұлына қатысты, бірақ қыздан туған ұл/қызға қатысты емес. Ұлдан туылған ұлды немере деп атайды және ол тек әкесінің, атасының және ерлер қатарындағы басқа ата-бабалардың мұрагері емес, тек туыстық қатынастардың ғана емес, сонымен қатар жалпы көшпелілердің әрекет ету өрісі мен мағыналарының жүйесінде орналасқан белгілі бір әрекет ететін бірлік. Біз гендерлік принциптер туралы әңгімелестік және қазірдің өзінде үлкендік маңыздылығын атап өттік. Сізге бүгінгі күннің мінез-құлықты түсіндіре алатын белгілі бір үлгілерін көрдіңіз бе? Әрине, сізге қазақ этикетінің қайдан шығатыны айқын болды деп ойлаймын. Бұл ғасырлар бойы салынған құндылықтар жүйесі. Сіз бұл туралы бірнеше рет естіп, оқыған шығарсыз. Барлық консервативті көзқарастағы адамдар бұл туралы кернейді. Алайда, бүгін біз осы этикеттің пайда болу сәттерін, сол немесе басқа ережелердің қай жерде және неге пайда болғанын қарастыра алдық. Бүгінгі күнге дейін тірі, өте романтизацияланған және сентименталданған ұғымдар. Мұның бәрі «неге бәрі осылай» деген сұраққа жауап жоқ болғандықтан. Дәстүрлерді, этикетті, тарихи тұлғаларды идеализациялау - бұл біздің шындықтың бөлігі. Бірақ егер сіз осы дәстүрлердің тамыры қайда деген сұрақ қойып, оған жауап іздесеңіз, онда еркін және бостандықты сүйетін көшпендідің романтикалық бейнесі жоғалып бара жатқан сияқты болады. Үлкендік және жыныстық қатынас Біз гендерлік мәселені дәрістеріміздің соңғы блогында талқылаймыз, бірақ мен көшпелі қоғамда гендер маңызды болды ма деген сұрақты атап өткім келеді. Әрине, егер біз патрилинеалды қоғам туралы сөйлейтін болсақ және біз айтқан барлық принциптерді ескерсек, көшпелі қоғамда нақты гендерлік бөліну болды. Алайда, үлкендіктің маңызды рөл ойнағанын және әлі де ойнайтынын ескеру қажет. Мысалы, сіздің бөлмеңізге үлкен жастағы әйел кісі кіріп келе жатқанын елестетіп көріңіз. Сіз оған бірден орын босата бастайтын шығарсыз. Немесе, мысалы, көлік ішінде. Егде жастағы әйел кісі немесе еркек кісі кірсе де маңызды емес, сіз, сөзсіз, айтылмаған ережелерге бағынып, оған орын бересіз. Қараңыз, мұнда жыныс маңызды болмайды. Әрине, егер біз олардың екеуі де бөлмеге кіріп бара жатсаб бірақ бір ғана отыратын орын бар деп болжам жасасақ, сіз әйел кісіге орын бересіз. Немесе балалар арасындағы отбасында көшпелі коммунадағы үлкен бала мен кіші баланың құқықтары сәл өзгеше. Демек, көшпенділердің туыстық жүйесінің ерекшелігі дәл адамның бір рөлі немесе орны қайталанбайтындығында. Жүйеде екі бірдей мүше болмайды. Ру, сүйек, тайпа Патрилинеалдылық деген не екенін түсінгендіктен, мен қазақта ру дегеннің не екенін, сондай-ақ сүйек, тайпа деген ұғымдардың бар екенін түсіндіргім келеді. Кеңестік және кеңестік кезеңге дейінгі әдебиеттерде үш жүздің рулары, сондай-ақ Орта Азия территориясын мекендеген халықтарды тайпа деп аталды. Шынында да, бір-бірімен байланысты және бір этносқа жататын адамдардың бұл топтарын осылай атауға болады. Мұның бәрі оны қалай атау туралы. Алайда, соңғы 30 жыл ішінде бұл терминологиядан біртіндеп бас тарта бастады, бірақ мәселе мынада болды: тайпа мен ру бір-біріне ұқсамайды. Яғни, даланың әртүрлі топтары кезіп жүрді, олар бір-бірімен ортақ дұшпандарға қарсы бірігіп жүрд, оларды тайпалар деп атауға болады. Кейінірек олар тұрақты одақтарға бірігіп, өздерін жүздер деп атай бастағанда, мысалы, КСРО-ға ұқсас одақ құру туралы келісімге қол қояды. Бұл жағдайда ақсақалдар мен мырзалардың өкілдері жиналып, енді біз одақтас болдық деп шешті. Бұл тайпалардың қалай және не үшін біріктірілгенін ешкім нақты білмейді. Бірақ көп балалы ақсақалдар, асыл өкілдер жиналып, бауырлас болуға келіскен суретті елестетіп көрейік. Олар ғасырлар бойы бұзылмайтын және заңдылығына дау айту қиын болатын осындай мықты одаққа мұқтаж екендіктеріне келісті. Олар ортақ шежірені ойлап табады. Біз әрбір жаңа саяси жүйе тарихты жаңадан жазатындығын білеміз. Қазіргі уақытты құру үшін өткенді қайта құру және қайта жазу керек. Мүмкін олар, дәлірек айтқанда, олардың ата-бабалары қандай да бір алыс қарым-қатынаста болған шығар, бірақ бұл нақты емес. Олар осы генеалогиялық ағашын жасайды, ережелерді жаңартады және тексереді. Бұл таңғажайып оқиға болды! Асырап алу. Бала асырау мен руға асырап алу Көптеген кіші тайпалар өздерінің саяси әлсіздігіне байланысты үлкенірек руға «асыранды» да қабылданды. Бұл жеке оқиға емес, Шоқан Уәлиханов осы және осыған ұқсас тәжирибелер туралы сипаттама жасады. Көшпелілерде бала асырап алудың белгілі бір ережелері болған және қан үлкен рөл атқарғанымен, осындай тәжірибелер мүмкін болған. Бірінші немерені атасы мен әжесіне беру тәжірибесі әлі де бар, бірақ мұнда да қатаң ережелер жоқ, ол, мысалы, нағашы ата-әжелері болуы мүмкін. Баласыз туыстарына балаларды беріңізасырауға береді. Асырап алынған балалар асырап алушыны әкесінің атын алады. Қорытынды Егер біз елестетіп көрсек, біз қазір көшпенділермен және олардың туыстық қатынастары туралы жеке тағдырлар әрекет еткен белгілі бір мағыналар мен ережелер матрицасы ретінде қарастырамыз, жеке тағдырлар осы матрицаға бағынған. Сол матрицадан шығу, яғни бұл ережелерді бұзу жазаға әкеп соғады. Яғни, біз қазір байланыстардың мағынасын, бұл байланыстарды бұрыннан бар туыстық жүйелермен анықтау немесе есептеу арқылы, осы байланыстарды сипаттау үшін олардың кеңістік пен уақыт, географиялық аймақ пен тарихи оқиғалар тудырған бірегейлігін сипаттау үшін түсінуге тырысамыз. Біз қазақ көшпелілері арасындағы туыстық принципті түсіну арқылы біз жекелеген оқиғалар мен мінез-құлық үлгілерінің мағынасын түсіне алатындығымызға сенімдіміз және де олар біз үшін енді оғаш әрі түсініксіз болып көрінбейді. Сонымен қатар, әрине, бұл түсінік бүгінгі болып жатқан оқиғаларды түсіндірудің кілті болып табылады. Неліктен сол немесе жеке тұлғалар олай емес , дәл осылай істеді? Қолданылған әдебиет Schlee, Günther and Patrick Heady. 2010. Terminology and practice: European kinship in a world-wide perspective. In: Patrick Heady and Martin Kohli (eds.). Family, kinship and state in contemporary Europe: vol. 3; Perspectives on theory and policy 3. Frankfurt/Main; New York: Campus, pp. 347–374. Schlee, Gunther. Omaha Terminologies: Global Distribution Patterns and How They May Have Come About. Cross-Cultural Research 2017, Vol. 51(2) 117–141 © 2017 SAGE Publications Reprints and permissions: sagepub.com/journalsPermissions.nav httpDs:O//dIo: i1.o0r.g1/107.171/1770/6190639379171717669911011 journals.sagepub.com/home/ccr Мақсат Алпысбес. ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ тарихнамалық-деректанулық зерттеу. Астана 2013. https://www.academia.edu/29714470/Мақсат_Алпысбес_Қазақ_шежіресі_тарихнамалық_деректанулық_зерттеу Востров ВВ. Муканов МС. Родоплеменной состав и расселенение казахов (конец 19 нач 20 вв) Алма-Ата: Издательство "Наука" Казахской ССР. 1968. http://www.history-library.com/index.php?id1=3&category=novoe-vremya&author=vostrov-vv&book=1968 "

"Көшпелі коммуна ауыл Абстракт Бұл дәрісте біз көшпелі ауыл коммунасының функцияларын және оның трансформациясын қарастырамыз. Көшпелілер қалайша жартылай отырықшы немесе жартылай көшпелі болды? Ресей империясына қосылудың әсері қандай болды және бұл тіпті маңызды болды ма? Көшпелілердің қазақ даласына қоныстануына қандай реформалар мен тарихи оқиғалар әсер етті? Көшпелі коммунаның қызметі қандай болды және көшпелі коммунаның өзі ненің негізінде құрылды? Отырықшы коммунаның көшпенділерден айырмашылығы болды ма? Тарихи оқиғалар, жаңа парадигмалар мен қазақтың көшпелі коммунасының өзгеруі қалай әсер етті? Бүгінгі күні көшпелі коммуна бар ма, егер ол болса, онда? Біз осы сұрақтарға жауап беріп, оларды өз дәрісімізде ашуға тырысамыз. • Көшпелі ауыл коммуна дегеніміз не? • Көш экологиясы • Көшпелі ауыл қандай функция атқарды? • Жартылай отырықшы көшпенділер дегеніміз кім және олар қалай пайда болды? • Кеңес уақытындағы ауылдар, байланыстар және қазіргі кездегі ауылдар туралы. Көшпелі ауыл коммуна дегеніміз не? Қазақтардың көшпелі коммунасының ұйымы патрилиналдықта - бір ата баласы принципіне негізделді. Бір ата бала дегеніміз не? Бір ата немесе аталас, «бір әкенің (атасының, бабасының) балалары» деп аударылған. Сонымен, ата - алғашқы атасы. Яғни, коммуна 2-3 немесе 15 отбасылардан тұруы мүмкін болған. Слайдта Жеті атаның туыстық генеалогиялық принципі Яғни, бір-біріне туыс және екінші, үшінші немесе төртінші буында ортақ атасы бар бірнеше отбасы бірге көшіп-қонып коммуна-ауыл құрады. Көш экологиясы Көшпенділік дегеніміз не? Ол неден тұрады? Менің ойымша, біз көшпелі киіз үйдің яғни жиналмалы үй түрімен бір жағынан таныспыз. Яғни, бұл осындай мобильді үй. Көшпенділер жылына кем дегенде екі рет көшіп жүрді, қыста қыстау қыстайтын, бұл жазда құрғақ және шөлді жерлерде болатын, бірақ қыста қар аз жауып, онша суық болмады; ал жазғы жайлау - бұл көбінесе шөбі мол өсетін тау бөктері. Жазда кеуіп кетпейтін және де салқын болатын жерлер. Сонымен қатар күзде аралық кузеу көш және көктемде коктеу көш болды. Аралық көшу уақыты бойынша қысқа немесе ұзақ болуы мүмкін. Жайлауда, әдетте, бірнеше ауыл бірігіп, той-мерекелер ұйымдастырылған жаздың осындай қуанышты уақыты. Бұл-жылдың ең көңілді уақыты. Егер жайлау көбінесе көшпенділердің жиі кездесетін жерлері болса және әр уақытта әр түрлі жерлерді таңдауға болатын болса, онда қыстаулар қыстайтын белгілі бір орындар болған. Яғни, миграциялардың белгілі бір циклдік қозғалысы болды. Көшпенділер үшін жол бойында малға жем болатын өсімдіктер болғаны маңызды болды. Көшпелілердің тіршілік ету табиғаты туралы тағы да айтайын. Егер көшпенділер өндірген затты және тұтынған және олар сыртқы әлеммен байланыста болудың қажеті болмаған деген аңыз болса, онда бұл миф қате, өйткені деп көшпелілерді зерттеуші Анатолий Хазанов айтады. Көшпенділерге әрқашан басқа біреу керек болды, яғни малды, жүнді және басқа да өнімдерді сатқан және де өздері өндіре алмайтын нәрсені алған отырықшы көршілер. Мысалы, сол Ұлы Жібек жолы, ол да даладан өткен еді көшпенділер керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Яғни, әлемнен ажырасқан көшпенділер жай ғана өздері болған емес және бола да алмады. Кеңестік идеология бізге жүктеген идеология бойынша, көшпенділік - басқарудың артта қалған түрі деген миф, әрине, мүмкін емес. Хазанов, Марков, Гельнер еңбектеріне сүйене отырып және көшпелі мал шаруашылығы ешқандай жағдайда өтпелі формация емес, қоғамдық-экономикалық формацияның ерекше түрі және отырықшы шаруалармен қатар өмір сүрген деп сеніммен айта аламыз. Көшпелі ауыл қандай функция атқарды? Қазақтың көшпелі ауыл коммунасының өмір сүру принципін түсіндіруге тырысатын немесе түсіндіре тырысатын бірнеше түрлі теориялар бар. Коммуна мүшелері арасындағы қатынастардың экономикалық құрамдас бөлігіне негізделген марксистік теорияларды қосқанда. Әрине, бүгінде біз марксизм-ленинизм дәуірінде ғалымдар жасаған осындай теориялар мен болжамдардан сақтанамыз, бірақ олардың структур-функционалистік көзқарасы көшпенді қоғамның мүшелерінің бірге көшуінің маңызы мен қажеттілігі туралы жақсы түсініктеме беретіндігін мойындау керек. Алайда, әрине, бұл әдіснама отбасылық байланыстың рухани маңыздылығын және алыс мифтік бабаның болуын жоққа шығарып мүлдем қарастырмады. Көшпелі коммуна ауыл отбасылық байланыстың негізінде жұмыс атқарды, яғни бір ата балалары, біз атап өткендей, бір атадан тарайтын бірнеше отбасы болды. Дәлірек айтсақ, жайылымдар осы коммунаның жеке мүшесінің жеке меншігінде болған жоқ, бірақ коммуна ауыл жайылымдарға бірлесіп иелік еткен, яғни меншік субъектісі ретінде әрекет еткен коммуна ауыл болды. Бір ата көшпенділерінің коммунасы біз алдыңғы дәрісте талқылаған жеті атаның генеалогиялық жүйесінің ажырамас бөлігі болды. Жартылай отырықшы көшпенділер кім және олар қалай пайда болды? Ал енді тарихқа серуендеп, көшпенділердің отырықшылығы қалай және не үшін болғанын, жартылай көшпелі қазақтың түрлері қалай пайда болғанын көрейік. «Сібір қырғыздарының жарғысы» 1822 ж. Сперанскийдің қазақтарды белгілі бір территориямен байланыстыру жөніндегі реформалары Әкімшілік ауыл - болыс- округ Орта жүз Ресей империясының құрамына енеді. Сібірлік қазақтарды «ішкі» - прилинейдік және «сыртқы» - «залинейные» деп бөлу туралы шешім қабылданды. Ішкі деп Омбы, Петропавл, Семей және Усть-Каменогорск қалаларына жақын жерлерде тұратын қазақтар болып саналды. ХІХ ғасырдың 20-жылдарында олар Сібірдің орыс тұрғындарымен тығыз байланыста болды, саудаға және осы жерде жалдамалы жұмыс күші ретінде пайда болған және нәтижесінде өнеркәсіптің дамуына белсенді қатысып, Ресейдің әкімшілік тәртібін жақсы білгендер болған. Одан әрі дала қойнауында көшіп қонып жүрген «сыртқы қазақтар» деп аталатындарға осы жаңа ережелерді дәстүрлі қоғамдық құрылымына сәйкес біртіндеп, ұқыпты түрде бейімделуге тура келді. Олар бағыну дәрежесі бойынша үш деңгейлі әкімшілік жүйеге - округ - болыс - бөлінді. Яғни, Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінде өмір сүрген қазақтардың бір бөлігі жартылай отырықшыға айналады. Олардың белгілі бір аумақтарда көшуіне және белгіленген жерлерде қыстақтары болуына рұқсат етіледі. Осылайша, көшпелі қазақтар белгілі бір жерлерге тіркеліп кетеді. Столыпиннің 1900 жылғы реформалары және олардың қазақтарға әсері Столыпин Петр Аркадиевич (1862-1911) Император Николай басқарған ішкі істер министрі. Ол реформатор және саясаткер ретінде танымал болған. Столыпин жүргізген реформалардың негізгі бағыттары. Столыпин аграрлық реформалары деп аталады. Әрине, сол уақытта бұл реформалар үлкен жетістік болды, өйткені ол ауылдардағы әлеуметтік шиеленісті, кедейлікті, жердің жетіспеушілігін және ауыл шаруашылығының төмен деңгейін үш жолмен шешуді ұсынды: • қауымдастықты жою және жеке адамдарға жеке шаруа қожалықтарын құруға мүмкіндік беру • Батыс Сібірде, Алтайда және Қиыр Шығыста қоныс аудару саясаты және жерді игеру • Жерге орналастыру Енді, қысқаша, 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында шаруалар қауымы қандай болды. Осы дәрістің басында мен көшпелі коммунаның өзіндік ерекшеліктері туралы айтқан болатынмын. Ал отырықшы коммуна қандай болды? Бұл шағын ауыл немесе ортақ жер пайдалануымен бірнеше үй шаруашылығынан тұратын жақын орналасқан шағын ауылдар тобы. Құрылымдық жағынан қоғамдастық бір-біріне туыстық қатынасқа байланысты туыстық топтардан тұрды. Яғни, Столыпин жеке адамдарға қауымдастықтан шығуға және ата-баба бөлігінен тыс жер алуға рұқсат берген кезде, коммуна құлдырай бастады. Осылайша, ол отырықшы шаруалар қауымдастығы үшін жойқын болды. Жеке адамдар мен отбасылар енді қауымдастықтан шығып кетіп, мысалы, жақсы жер іздеу үшін Солтүстік Қазақстан жерлеріне қоныс аударуына мүмкіншілік берді. Сондықтан осыған негізделген туыстық қауымдастықтар мен байланыстардың бұзылуы болды. Жаңа қоныс иелерінің пайдасына құнарлы жерлер алынып тасталды, өйткені ауылшаруашылығы прогрессивті болып саналды және көп пайда әкелді. Көшпелілер жерді қалай пайдаланады? Олар көшіп қонып жүрді, ештеңе отырғызбады. Бұл туралы біз алдыңғы дәрісте айтқан болатынбыз. Жерді пайдаланудың белгілі бір қағидасы болды. Көшпелілер үшін ең маңызды құндылық мал болды. Жер диқандар мен көшпенділер үшін бірінші кезектегі құндылық болғанымен, олар оны әртүрлі тәсілдермен пайдаланды. Осы реформалардан кейін Ұлы Октябрь төңкерісі орын алды және большевиктер бұл қоныс аудару тақырыбын жалғастырады. Қазақстан (бұрын жартылай отырықшы болмағандар) мен Орта Азия көшпелілері күштеп қоныстануға мәжбүр болады. Біз бұл науқан формасында үлкен зардаптарға әкелгенін білеміз. Көшпенділердің күштеп қоныстануы, ұжымдастырумен қатар өрбігенін атап өткен жөн. Бұл белгілі тарихи фактілер. Еріксіз отырықшыландыру қазақтарға 2 миллион адамның өмірін қиды. Бұл туралы көптеген ғалымдар, оның ішінде шетелдік ғалымдар да жазады және зерттейді. Большевиктер жүргізген осы және басқа да көптеген реформалардан кейінгі даладағы аштық, сондай-ақ көшпелілердің көшіп-қонуы өте көп болды. Диаспоралар осылай пайда болды, бірақ бұл басқа тақырып. Көшпелілердің құнарлы жерлері, негізінен джайлау, Ресейдің орталық бөлігінен келген шаруа қоныстанушыларының пайдасына алынып, көшпелілер орталық және оңтүстік Қазақстанның құрғақ аймақтарына ығыстырылды. Сонымен, Кеңес үкіметі қоныс аудару тақырыбын, бірақ интернационализм және Жаңа Кеңес ұлтының құрылысы деген атпен жалғастырады. Дәстүрдің бәрі артта қалған және қылмыстық деп танылады. Білім алуға мүмкіндік беріледі, мамандық алғаннан кейін, есіңізде болса немесе естіген болсаңыз, распределение болған. Жас мамандар бүкіл КСРО аймақтарына таратылды. Мұның мәні жас отбасы мүшелерінің өз отбасыларынан бөлініп, өз өмірлерін коммунадан тыс жерлерде құруы болды. Алайда, егер бұл барлық жас жұмысшыларға бірдей қолданылды деп елестететін болсақ. Бірақ байланыстардың барлығы үзілген жоқ. Бұрынғы көшпенді үшін алыс қашықтықтың маңызы зор болмады. Көшпенді үлкен қашықтыққа жиі баратын және бұл оған жаңалық болған емес. Керісінше, қалаға тағайындалған жас кадр өзінің туыстарының көзінде (тек отбасы ғана емес, туыстары да, оның ішінде алыстағы) әлеуметтік астанаға айналды. Мүмкін сіз «ауылдан туыстар келді» деген ұғымды кездестірген шығарсыз, бұл бейне кинода да жиі қолданылады. Мен европалық қоныстанушылар ұрпақтарымен байланыста болу қиын болды деп айтқым келмейді. Олар сондай-ақ белгілі бір мағынада көшпенділер. Бірақ еуропалық қоныс аударушылар қазірдің өзінде жаңа жерде жаңа байланыстар салып, құрып жатқан болатын. Елестетіп көрсек, олар қоныс аударуды 19 ғасырда байланыс пен көлік дамымаған кезде бастаған. Яғни, кеңестік кезеңдегі қоныс аударушылар өз елдеріндегі туыстарымен қарым-қатынасты жалғастырды. Кеңес уақытындағы ауылдар туралы, байланыстар туралы және бүгінгі ауыл туралы аз-кем. Кеңес Одағын ұжымдастыру, қазақтарды түпкілікті отырықшыдандыру. Коммунаның жаңа типтегі колхоздар пайда болады. Жергілікті тұрғындар бақташы ретінде пайдаланылды. Алайда, бұрынғы көшпендіге немесе оның ұрпақтарына негізінен ауылдарда және колхоздарда өмір сүру қажеттілігі берілгеніне және олардың қалада тұрып тіркелуі өте қиын болғанына қарамастан, олар өздерінің қаладағы «байланыстарын» қолданды. «Байланыстар» және трайбализм туралы сіздерге Жақсылық Сәбитовпен келесі дәріс болады. Әрине, егер Кеңес Одағы кезеңідегі коммуна туралы айтатын болсақ, бұл ұжымдық экономика мен кеңестік меншік туралы. Бұл шараушылықтың түрі біз айтқан дәстүрлі түріне мүлдем ұқсамайтын жаңа түрі болды. Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншіктің абсолютті үстем болды. Ауылшаруашылық ұжымдық түрде колхоздардың, содан кейін совхоздарда жүргізілді. Бүгінгі кезеңдегі көшпелі коммуна Қазіргі кезде көшпенділер коммунасы өзінің бастапқы түрінде бар ма? Мұны айту қиын. Мен өзімнің зерттеулеріме сүйене отырып айтсам: қазақтар Батыс Моңғолияда, Қытайдың солтүстік-батысында, жартылай көшпелі, солтүстігінде Күнгей Алатау тауларында және оңтүстігінде Памир тауларында қырғыздар. Бірақ қайтадан олар жартылай көшпелі өмір салтын жүргізеді және белгілі бір жерлеріне байланған. Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі қазақтар жартылай отырықшы көшпенділікпен айналысады. Бұлар негізінен Қытай мен Моңғолияның бұрынғы диаспораларының өкілдері. Мен нені баса айтқым келеді. Көшпенділер қауымы өмір сүруге мәжбүр болған ауыр жағдайларға қарамастан, шежіре туралы білім әлі күнге дейін сақталды. Бұған көптеген факторлар, соның ішінде Қазақстан территориясының көлемі мен оңтүстіктің шығыс пен солтүстікке қарағанда кешірек отарлағаны әсер етті. Сондай-ақ, көшпелі қазақтардың қоныс аудару фактісі олардың мәдениетін, оның ішінде шежірені белгілі дәрежеде сақтауға мүмкіндік берді. Қорытынды Қорыта келе айтарым, біз бүгін көшпелі коммунаның құрылымымен танысып, қазақтардың көшпелі коммунасының қалай өзгергенін көрдік. Біз қазір отырықшы қазақтардың байланыстарға деген көзқарасын және «көшпелі жолмен» байланыстыру қабілетін сақтағанын көрдік. Біз көшпелі мал шаруашылығы шаруашылықтың ерекше түрі екенін және ешқандай жағдайда өтпелі форма емес екенін түсіндік. Керісінше, ғалымдардың көшпелі мәдениеттерге арналған зерттеулеріне сүйене отырып байлар мен ауқатты адамдар ғана жүре алатынын, ал ресурстары жетіспейтіндер жерді өңдеу үшін қалғанын және оған байланған. Қолданылған әдебиет Масанов Н. Э. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. Алматы «Социнвест»—Москва «Горизонт», 1995. Нурсан Алимбай. Кочевая община казахов: проблемы этносоциологической реконструкции. https://lib.herzen.spb.ru/media/magazines/contents/1/96/nursan_alimbay_96_317_326.pdf Ботакоз Шакеева, Мухтарбек Шайкемелев, Нуркен Айтымбетов. Родовые отношения в Казахстане: возрождающаяся традиция или социальный инструмент? https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44379241 Хазанов А. Кочевники и внешний мир. «Дайк Пресс» 2002 Толыбеков C. Е. Кочевое общество казахов в 18 – начале 20 вв. Политико-экономический анализ. Издательство «Наука» Казахской ССР. Алма-Ата 1971. https://www.twirpx.com/file/1330908/ "

"Аталған дәріс қазақстан қоғамының аз зерттелген аспектілерінің бірі – трайбализм тақырыбына арналады. Онда трайбализм деген не? Трайбализм – бұл трайб, трайб дегеніміз – тайпа. Трайбализм – бұл сіздің шыққан тегіңіздің күнделікті өміріңізге, жалпы сіздің әлеуметтенуіңіз бен мансабыңызға қатты әсер етуі мүмкін қоғам өмірінің принципі. Яғни Қазақстанда трайбализм мен непотизм сынды түсініктерді жиі шатастыратынын атап өткен жөн. Непотизм – бұл өз туысқандарына қатысты протекция, яғни қолғабыс ету, көмек көрсету, бірақ непотизм барлық туыс-туғанды білдіреді, ал трайбализм тек бір ғана рудың ауқымын қамтитын өмір. Яғни трайбализм көзқарасы бойынша, мысалы, сізге анаңыз жақтан туыс болып келетін адам сізге туыс емес дегенді білдіреді. Ол «жиен» болады, яки «нағашы», бірақ ол сізге туыс болмайды, себебі оларды басқаша атаумен атаған. Әлбетте, трайбализм және непотизм түсініктері аясында бұл қоғамның қалай дамуына қатысты түсінігіміз бен көзқарасымыздың түрліше құбылатынын байқаймыз. Тағы бір айта кететін екінші мәселе, біздің қазақ қоғамы түрлі ру-тайпалардан тұрады, яғни бұл орта ғасырларда болған, кез келген қазақ өзінін шыққан тегі мен руын білген, яғни өзінің түп-тамырын біліп, бұл өмірде өзіндік орны болған. Және өмірдегі орны әлбетте шыққан ру-тегі мен тайпасына байланысты. Мұнда барлығы материалды тұрғыда уағдаласқан, яғни егер Сіз белгілі бір рудың мүшесі болсаңыз, сол жерде дүниеге келсеңіз, тиісінше белгілі бір жердің миниоритарлы акционеріне айналасыз, яғни сіздің өз жеріңіз болады, егер Сіз сол рудың өкілі болсаңыз, демек сол жерді қажетінше пайдалана аласыз деген сөз. Егер белгілі бір руға жатпасаңыз, онда ол жерді пайдалануға да құқыңыз жоқ. Осы тұста қазақ көшпенділері мен қазақ хандығының күнделікті өмірі қандай болған деген тақырыпқа келеміз. Жоғарыда бәрі өз ру-тегіне сай өмір сүргенін атап өттік, яғни барша ауыл – туыс-туғандардың ауылы саналған. Расында ХІХ ғасырда осының бәрі қалай болғанын көргіңіз келетін шығар. Әрине, кеңес заманында жазылған материалдар бұрмаланды, «Абай жолын» алып қарасаңыз да сол. Егер «Абай жолын» алып оқып шықсаңыз, сосын Тобықты руының шежіресіне көз салсаңыз, және бас кейіпкер кім екеніне көз жүгіртсеңіз, онда Абай жолы – жалпы Тобықты руының шежіресі екенін білесіз. Туыс-туғандар бір-бірімен қалай араласты – жауласты, нашар қарым-қатынас жасасты, жақсы араласты – яғни осының бәрі тұтас бір рудың тарихы, және бұл рудың басқа румен қарым-қатынасы туралы ақпарат өте аз. Барлық негізгі кейіпкерлер не антагонистер, не Тобықты руының мүшелері. Сондықтан мұндай дүниені көру өте қызық, осындай әдебиеттер арқылы қазақтардың күнделікті өмір салты қалай болғанын білуге болады. Және тиісінше әр ауылда шартты түрде бір ғана атадан тарайтын туыстар өмір сүрген, олар бесінші атадан не үшінші атадан тараулары мүмкін. Алайда мұның бәрі бізге дейін қалай сипатталып, жазылды, солай беріліп отыр. Мұнда атап өтерлігі, жерге ұжымдық меншіктен басқа, сол кезде рулар мен тайпалар күшті автономияға ие қоғамның қозғаушы күші болды. Яғни қазақ хандығында хан билігі әлсіз еді. Ханның біреуге әмір ететіндей мүмкіндігі болмады, оның ресурстары аз болатын. Шартты түрде айтсақ, Алтын Ордада хан билігі күшті болды, себебі қалалар Ханға қарайтын, ал қалалар дегеніміз – бұл ақша, ақша дегеніміз – билік. Және сәйкесінше, ол адамдарға әмір етіп, белгілі бір репрессия жасай алатын, қоластындағылары оған азды-көпті бағынатын еді. Қалалар анау айтқандай рөл ойнамайтын таза қазақ қоғамын алып қарайтын болсақ, тайпаларда қашанда саяси дербестік болғанын көреміз. Яғни егер хан бір халыққа не руға қарсы шапқысы келсе, тайпасы «ол жақта біздің нағашымыз бар, олармен доспыз» немесе «ол жақта құдаларымыз тұрады, олармен соғыспаймыз» деп уәждерін айтып, қарсы тұра алатын. Сондықтан хан өзіне қарсы рулық бірлестіктердің тарапынан осындай қарсылықтарға ұшырап отырған. Бұның бәрі жинақтала келе көз алдымызға белгілі бір бейне-көріністі елестете аламыз. Және ең қызығы, егер қазақтардың әскери ісін қарастыратын болсақ, біздің полктер, жалпы әскери бөлімдер де рулық-тектік қағидаға сүйеніп құрылған екен. Мұнда әлбетте логика бар, біріншіден, көршілеріңізден қарағанда полктың бәрін туыс-туғандарыңыз құраса, жауға қарсы барынша күресуге тырысасыз. Яғни салыстыра қарайтын болсақ, бір шайқаста 37 Сұлтан қаза тапса, басқасында 24 Сұлтан көз жұмған. Мұнда жасақтың қайтпағанын, туғандарымен бірге шайқасып, бірге көз жұмғанының дәлелі. Егер туыс-туғаның қаза тапса, сен жалғыз қаласың, өзіңде бардың бәрінен айрыласың, құқығың кемиді, ал дәрежең бірден құлдырайды. Сондықтан шартты түрде айтқанда, туыс-туғандарыңмен бір жасақта соңына дейін барған дұрыс. Осы себепті әскери бөлімшелердің бәрі туыстық қарым-қатынасқа негізделіп құрылған. Бұның негізінде жасаған ісіне қарай қандай ру қандай дәреже не әлеуметтік жағдайға ие болды – бәрін бақылап отыру мүмкін еді. Бұл ретте атап өтерлігі, әр ру-тайпаның өз ұраны және өз тамғасы болды, тамға дегеніміз – өзіне тиесілі малға салынатын таңба. Және бұл сол тайпаның елтаңбасына айналды. Ұранның әскери функциясы болды. Ұран арқылы кімнің қайда соғысып жатқанын білуге болатын. Мысалы, атты әскермен қым-қуыт соғыс болып жатқанда, бір рудың ұраны айтылғанда өздерінің қандай диспозицияда екенін білдіретін болған яғни оң жақтан «Ақ жол!» деп ұрандатса, арғындар оң жақ қапталдан басып келе жатыр деген сөз, демек осы тұста қалай әрекет ету керек, қандай қадамдарға бару керек – бұның бәрі айқындалатын болған, ал әскербасшыларға шайқастың қалай өтіп жатқанын біліп отыру өте үлкен маңызға ие. Демек, бұл ұрандардың да әскери функциясы болды, рулар маңызды рөлге ие болды, олардың ұжымдық ынтымақтастығы хан билігі мен беделінің толықтай құлауына алып келді. Әлбетте хан билігі тікелей ханның өзіне байланысты еді, бірақ оның ресурстары анау айтқандай көп болмады. Революцияға дейін, тіпті Кеңес билігіне дейін, Кеңес билігінің алғашқы жылдары трайбализм мен руға деген көзқарас әр қазақтың өмірінде маңызды рөл иеленді. Яғни туыстық қарым-қатынас арқылы мансап құрып, бірдемеге қол жеткізе алды, бұл тікелей өз тегінің байланысы арқылы жүзеге асты, яғни нағашы жағының тегі де белгілі бір рөлге ие болды, бірақ соншалықты ықпалды еместін... Демек трайбализмді непотизмнің орта ғасырлық аналогы деп ұғынған жөн. Бұл непотизмнің бөлігі, бұл (?7:28) бөлігі емес, яғни бұл толық емес. Трайбализм туралы сөз қозғағанда қазіргі Қазақстанда жоғарыда аталғандай сипатта трайбализм жоқ. Непотизм бар, ал трайбализм, классикалық, ол орта ғасырда қалды, ол өлді. Мысалы қазір анасының туыстары әкесінің туыстарынан қарағанда жақын болып жатады, себебі біз қазір қала жағдайында өмір сүріп жатырмыз және орта ғасырдан қарағанда әйелдердің құқығы басым, бізде мүлдем басқа категориялар бар. Атап өтерлігі, Кеңес билігі орнағанда рулардың үлкен ұжымдық ынтымақтастыққа ие екенін көрді. Екіншіден, шартты түрде айтқанда, руларда автономия бар және Кеңес билігіне қарсылас бола алуы мүмкін, өйткені рулар біртекті бола алды. Бұған дейін олар хан билігіне қарсы тұра алды, енді хан билігіне емес, Кеңес билігіне қарсы шығуға қауқарлы. Және ашаршылық көп жағдайда бұл философияның быт-шытын шығарды, яғни ашаршылық болды. Үлкен рулар жеке отбасыларға бөлінді, бұл дегеніміз қоғам атомизацияланды, ал авторитарлы және тоталитарлы мемлекетке атомизацияланған қоғам тиімді, себебі үлкен бірлестіктер жоқ, сәйкесінше, тоталитарлық басқару тұрғысынан әлдеқайда тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Аштық және бұдан кейінгі оқиғалардың бәрі трайбализмді жойды, және көпшілігі атомизацияланған бірліктерге айналды. Әлбетте Қазақстанда трайбализмді аңсау бар. Рулық бірлестіктеріміз бар, шежіре шығаратын, дөңгелек үстелдер өткізіп, аралас-құралас болатын әр рудың өз бірлестігі бар, бірақ бәрі бұрынғыдай емес. Бұрынғы сипаттағы трайбализм жоқ. Айта кетерлігі, Баянауыл мәселесі бұл оқиғаны сипаттау үшін өте маңызды. Қандай ру туған я жат болады, мұның астарында материалдық мүдденің жататынын бәріміз білеміз. Мәселен, 19 ғасырда Баянауылда үш ру (? 9:41 поситин) және тағы бір арғын тегінен шыққан Айдабол руы (болуы мүмкін) өмір сүрген. Олар қайсы ру «Кірме», сырттан келген деген мәселеде дауласады. Ал шын мәнінде генетикаға келсек, олардың бәрі қарапайым арғындар. Ал «Кірме» дауы – бұл жер дауы, аталған үш рудың өзара дауына – жер мәселесі себеп болып отыр. Баянауылдың трайбализмді «жеңгені» белгілі, бірақ трайбализмнің сарқыншақтары қалғаны рас. Мысалы, Қаныш Иманақұлы Сәтпаев туралы, ол оқыған мектеп туралы яки Баянауылдан шыққан академиктер туралы сөз қозғасақ, бұл трайбализм дәстүрінің, туыс-туғанды тарту дәстүрінің бір көрінісі іспетті. Шартты түрде айтар болсақ, олар қоғамның жаңа сәулетін құру үшін бір қозғаушы күш болғандай. Қаныш Иманақұлы Сәтпаевтың өзі Баянауылдан Алматыға көптеген адамды алып келіп, академик болуларына көмектесіп, ақыр соңында трайбализм үшін айыпталып, өзі де зардап шекті. Классикалық трайбализм туралы сөз қозғасақ, Баянауыл тілге тиек болады, Шымкентте де оның сарқыншақтары бар. Бірақ әлдеқайда аз... себебі непотизм көбірек таралған. Непотизм – жаңа әлеуметтік байланыс, қазақша нетворкинг. Бірақ бұл трайбализм емес, қазіргі әлеуметтік жағдайға бейімделудің басқа формасы. Сондықтан жағдай осындай сипатқа ие. Трайбализмге қатысты сөзімді түйіндей келе, трайбализм туралы аңыздар шындыққа жанаспайды дегім келеді, Қазақстанда трайбализм жоқ. Тағы бір айтарым, адамдар өздерінің шыққан тегін, руын біледі деп одан қорқудың қажеті жоқ, және бұнымен күресудің де қажеті жоқ, себебі белгілі бір рудың, тайпаның өкілі болу осынау жаһанданған әлемде біртектілікті нығайтады. Ал егер мұның бәрін жойып тастайтын болсаңыз, Отансыз, тексіз адам пайда болады. Сондықтан ру-тайпаға бөлінуді аңсаумен күресудің орнына, оны ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық біртектілігімізді нығайтудың бір бөлігі ретінде қолдану керек."

"1 дәріс. Қазақтардың этногенетикалық тарихы 0:00:24 Бүгінгі дәрісіміздің тақырыбы – қазақтардың этногенетикалық тарихы. Ең әуелі атап өтерлігі, осы тақырып туралы сөз қозғағанда этногенез дегеннің не екенін түсініп алған жөн. Екіншіден, этнос деген не соны ұғыну керек, ал үшіншіден ұлт деген не соны білу керек. Шартты түрде айтқанда мұның бәрі түсіндіруді қажет ететін ұғымдар. Жалпы этногенез немесе бір халықтың шығу тегі туралы сөз қозғағанда халықтың шығу тегі мен оның атауының шығу тегі әртүрлі болуы мүмкін, бұған мысал келтірейік. Ежелгі Рим тұрғындары өздерін римдіктер деп атаған, бұл атау бұрмаланған Ромеи атауында Византия тұрғындарына өтті. Кейінірек бұл атау сол аймақтан шыққан румындарға да өтті. Сондай-ақ Қырымда өмір сүрген урумдық гректер бар. Бұдан өзге Кіші Азияны білдіретін Рум атауы пайда болды. Негізі Рум сұлтандығы болған, ал түркі тілдерінде Рум Кіші Азияны білдіреді. Кейінірек Кіші Азиядан шыққан қызылбашы, түркілердің арасында румлу тайпасы пайда болды. Яғни Иран аймағында өмір сүрген румлу тайпасының Римге алыс қатысы бар, бірақ осы атаулардан сабақтастықтың не екенін көреміз. Сондықтан атау тарихы мен халықтың тарихын нақты ажырата білу керек, өйткені бұлар әртүрлі дүниелер. Мәселен, қазақтарды алатын болсақ, қазақтардың этногенезін тану процесінде оның сипатын білдіретін белгілі бір метафораны келтіруге болады. Шартты түрде айтқанда, сіз бір баламен танысқанда оның есімін білесіз дейік, есімі арқылы оның шамамен шыққан тегін де анықтауға болады, мысалы, егер есімі қазақша болса, мүмкін ол қазақ шығар, егер есімі славянша болса, славян ұлтының өкілі болар. Оның шығу тегін анықтаудың екінші жолы – оның сыртқы келбеті яғни физикалық антропология. Үшінші жолы, одан генетикалық тест сынамасын алып, шыққан тегінің кім екенін анықтауға болады. Жалпы біз қазақтардың шығу тегін зерттеу процесі туралы айтқанда бұл процестің осындай сипаттамада болғанын көреміз. Яғни қазақтардың шығу тегі туралы алғашқы зерттеулер басталғанда қандай тәсілдер қолданылғанын яғни атау бойынша баға берілгенін байқаймыз. Әуелгіде жалпы орыс деректерінде қазақтар көп жағдайда қырғыз деп аталды, тіпті кейбір тарихшылар қазіргі қазақтар, ол үшін 18 ғасыр қазақтары енисей қырғыздарынан шыққан деп санады. Себебі, олар да қырғыздар, бұлар да қырғыздар. Яғни бұл халықтың шығу тегі туралы ең қарабайыр форма, ең қарабайыр болжам. Кейінірек Қырғызстандағы алтай, енисей, тянь-шань қырғыздарының басқа қырғыздар екені және олардың қазаққа қатысы жоқ екені анықталғанда мүлдем басқа көзқарас қалыптасты. Негізінде бұл олардың қазақ терминінің шығу тарихын іздеуімен басталады, мұндай алғашқы анықтамалардың бірі 19 ғасыр мен 20 ғасырдың басы деп саналады. Орыс жылнамаларында қазақтар қазақ немесе касог деген белгісіз ұлттың ұрпағы деген деректер кездеседі. Касогтар 12 ғасырда орыс қолжазбаларында аталатынын білеміз, сондай-ақ қазақтар деген бірқатар осыған ұқсас формалар шығыс жазбаларында, қолжазбаларында кездеседі. Бірақ, шамасы бұл Кавказ аумағында өмір сүрген ұлттарды білдіреді. Яғни касогтар – черкес және соған жақын ұлттардың арғы тегі және олардың қазаққа еш қатысы жоқ. Яғни олардың үндесімі ғана ұқсас. Петровтардың барлығы І Петрдің ұрпақтары емес деп жақын таныстарым айтқандай, тектері бір болса да, бұл әртүрлі адамдар болуы мүмкін. Сол сияқты біз бұл жерде касогтар мен қазақтардың атауы бір-бірімен үндес екенін байқаймыз, бірақ олар тектес емес, ал атау бойынша туыстықты іздеу кезеңі аяқталғанда қазақтарды мейлінше тереңірек зерттеуге ұмтылған мейлінше күрделі әдістер қолданыла бастады. Яғни бұрыннан белгілі осындай әдістердің бірі – физикалық антропология деп аталады, бірақ физикалық антропология және мәдени антропология тұрғысынан тарихи қолжазбалар мен басқа да жазбалардан алынған үлгілермен салыстыра келе, 19 ғасырда қазақтар Шыңғыс хан мен Темірланның ұрпақтары деген тұжырымға келген зерттеушілер көп болды. Себебі, олардың мәдени құрамдас бөлігі өте ұқсас болды яғни мәдени бэкграундтың ортақтығы басым еді, сәйкесінше бірінің атасы екіншісінің арғы тегі болып шықты. Бұл да өте қызық тәсіл. Әрине, оның да өз кемшіліктері бар, бірақ артықшылықтары да жоқ емес. Өйткені, материалдық мәдениет – негізінен бір-біріне туыстық қатынастың басқа да дәрежесіне куә бола алатын дүние. 0:05:35 Аристовтың тәсілі Бұдан кейін Аристов алға тартқан мейлінше терең тәсіл пайда болды. Ол қазақтардың этногенезі – бүкіл қазақ халқының этногенезі деген ойды айтқан белгілі тарихшы. Дәлірек айтқанда, барша қазақ руы мен тайпасының арғы тегі. Яғни біз қазақтың барлық руы мен тайпасының шығу тегін зерттесек, қазақтардың шығу тегін анықтаймыз. Себебі қазақ тайпаларының этногенезі қазақтардың тұтас этногенезінің жиынтығы деген сөз. Яғни ол осы әдіс-тәсілді қолданып, бір саты төмен түсіп, тайпалар мен руларды зерттейік деді. Ол ұлы, орта және кіші жүз руларын зерттей бастады. Ғалым ізденіске кірісті, осы тұтас атап өтерлігі, ол терең әдіснамаларды қолданса да, туыстық қатынасты атаулардан яғни емлесінің ұқсастығынан іздеді. Мысалы, ұлы жүздің үйсін деген тайпасы бар, ал бұл тайпа ежелгі дәуірде яғни б.з.б екінші ғасырда негізінен біздің заманымызға дейін 5 ғасырда Қырғызстан мен Қазақстан аумағында өмір сүрген үсін (усун) деген деректер болды. Яғни мұнда екі әдіс-тәсілдің қосындысын байқаймыз. Бірінші тәсіл әрине, қазақтардың рулық-тайпалық құрылысы мен құрылымын зерттеу болса, екіншіден – туыстық қатынасты атаулардың үндестігі арқылы қарастыру. Әрі қарай дулу тайпасы – қазақтардың дулат руының арғы тегі сынды баламалар да келтірілді. Әрине, өте терең ойлана білу керек. Себебі, расында дулу – құрамында 5 тайпасы бар Батыс-түрік қағанатының шығыс қанаты еді, бұл тайпалардың бірі түргештер болатын. Бірақ анықтап қарайтын болсақ, «дулу» мен «дулаттың» үндесім ұқсастығынан бөлек бұл популяциялардың туыстық қатынасы туралы ешқандай дерек жоқ. Үндесімі, жазылымы, дыбысталуы ұқсас кейбір тайпалардың, рулардың белгілі бір бөлігінің туыстық байланысы мен шығу тегін табу әрекеттерінің барлығы әлі күнге дейін қазақтардың шығу тарихы туралы 20 ғасырдың басындағы тарихи ғылымның аясында қалды. Әрі қарай Аристовтың идеяларын басқа адамдар дамыта бастады. Сондай тұлғалардың бірі Тынышпаев еді, ол қазақтың шығу тарихын дәл осы әдіспен зерттеп, касогтар – бұл қазақтар деген қате жіберді. Мұның бәрі әдістемелік тұрғыдан белгілі бір халықтың шығу тегін анықтауға көмектесетін құралдар жинағы әлі пайда болмаған сәт сияқты. Қазақтардың этногенезі кеңестік дәуірде онсыз да аз қарастырылды, өйткені, бір жағынан, бұл зерттеулерге, шартты түрде алғанда бейресми және жанама тыйым салынған еді. Ешкім тікелей тыйым салған жоқ, бірақ бұл саладағы зерттеулер онша құптарлық емес еді. Мысалы, кейбір қазақ руларының этногенезі мен шығу тегі туралы зерттеулер болды. Филолог Аманжолов қазақ тілінің диалектілері туралы кітабында бәрін филологияның шеңберіне салып, жанама деректер берді. Нәтижесінде, мұның бәрі болғанын байқаймыз, ал кейіннен қазақтарды қазақтардың құрамына кіретін барлық рулардың қосындысы ретінде қабылдағанда қазақтардың шығу тегі әдіснамаға негізделгенін және кеңес дәуірінде бұл тәсілдің басым болғанын көреміз. Бұл тәсіл тіпті 21 ғасырдың басында да болды, мысалы: Масанов өзінің «Қазақтардың көшпелі өркениеті» атты екінші рет басылып шыққан еңбегінде қазақтардың шығу тегін руы бойынша қарастырған. 0:09:50 Физикалық антропология 20 ғасырдың екінші жартысында физикалық антропология деген ғылымның дами бастағанын атап өту керек. Ол көп дүниені анық көруге мүмкіндік берді. Бір шетінен, ол халықтың біртектілігі мен әртектілігін орта физиологиялық көрсеткіштер бойынша қарауға мүмкіндік берді. Ал екінші шетінен, ол бір аумақта өмір сүрген белгілі бір популяциялар арасында сабақтастық бар-жоғын көрсетті. Тағы бір атап өтерлігі, бұл ғылым бір аумақтағы антропологиялық типтің эволюциясын көрсетіп, осыған сәйкес әртүрлі статистикалық деректерге сай сол және басқа популяциялардың туыстық дәрежесін де көрсетті. Мұнда алғаш болып қазақ руларын зерттеген классик Оразақ Ысмағұлов үн қатты. Әуелі ол Қазақстанның қазіргі тұрғындарын зерттеді. Ол әртүрлі физиологиялық көрсеткіштер негізінде үш жүз қазақтары барлық орташа антропологиялық көрсеткіштерден сәл ғана ерекшеленетінін атап өтті. Ол географиялық жағынан қазақ рулары мен тайпаларының үлкен аумақтарға шашырап жатқанына қарамастан, қазақ халқының белгілі бір дәрежеде біртектілігінің барын іс жүзінде дәлелдеді. Бұл ол дәлелдеген қағидалардың бірі. Екіншіден: ол палеоантропологияны зерттей бастады. Қазақстан аумағында өмір сүрген ежелгі адамдардың қаңқаларын зерттеп, қазақтардың Қазақстанның ежелгі халқына сабақтастығы яғни байланысы барын көрсететін гипотезаны алға тартты. Мұның бәрін Қазақстанның Академиялық тарихынан оқи аласыздар, сондай-ақ оның деректері бойынша бізде моңғолоидтықтың үлесі нөлден 70%-ға дейін қалай өскенін көре аласыздар. Бұдан бөлек қазақтардың басым көбінің санасында асыра айтылған бір тезистің орныққанын да жақсы білесіздер. Бұл тезисте «нағыз қазақтар еуропоидтық болған, көзі көк аққұба болған», немесе жирен болған деген сынды тәмсілдер бар. Уақыт өте біздің шығыс жақтан келгендер «құртты», қазіргі кескін нағыз қазақтың түр-сипаты емес дегендей. Нағыз қазақтар көккөзді, аққұба болған деген тезиспен бірқатар жабық өткізілген әлеуметтік сауалнамаларға сай қазақтардың 50% таныс. Бұл тезистің пайда болу механизмі мен неліктен пайда болғанын түсіну үшін осы тезиске толығырақ тоқталған жөн. Қазақстанның ежелгі тұрғындары мен қазіргі қазақтардың физиологиялық антропологиясының сабақтастығы туралы теория хақында сөз қозғағанда Қазақстанның ежелгі тұрғындарында еуропоидтықтың басым болғанын көреміз. Шындығында, бұл шамамен 100%-ға тең болды десек артық айтқандық емес. Уақыт өте келе еуропоидтықтың бұл үлесі төмендей бастады. Бір жағынан, сақтар өмір сүрген дәуірде және оларға дейінгі кезеңде еуропоидтықтың үлкен үлесі болған, сосын кейінгі сақтар мен кейінгі ғұндардың дәуірінде Қазақстан аумағына моңғолоидтық ене бастады, уақыт өте келе ол көбейе бастады. Қыпшақ хандығы өмір сүрген кезде қазақтардың Қазақстан аумағында өмір сүрген ата-бабаларының бойындағы моңғолоидтық пен еуропоидтықтың үлесі 50 де 50 болған. 50% моңғолоидтық, 50% еуропоидтық, Қазақстанның 13-14 ғасырдағы тұрғындарын зерттеген Оразақ.Ы Қазақстанның қазіргі тұрғындарының кескініне тән келетін физиологиялық тип сол заманда пайда болған дей келе: 70% моңғолоидтық, 30% еуропоидтық деген үлес салмағын атап өтті. Көріп тұрғанымыздай бұл 40-50 ғасырға татитын, Қазақстан халқының 100% еуропоидтық кескіннен 30%-ға дейін төмендегенін білдіретін ұзақ процесс екенін және оның баппен жүргенін көрсетеді. Бірақ шын мәнінде осы тұста ғылыми тұжырымдаманың артында ғылыми өлшемдер мен басқа нәрселерден басқа, ғылыми тұжырымдама пайда болған кезде сол заманның саяси элиталарына пайдалы болатын белгілі бір саяси астарлар бар екенін де ұмытпаған жөн. Тіпті қазіргілер де пайдалы болуы мүмкін. Мысал келтіретін болсақ, бір жас жігіт бар деп есептеңіз. Оның төрт атасы мен әжесі, 2 атасы мен 2 әжесі бар. Бір әжейдің 14 бөлмелі пәтері бар, ол мүмкіндігінше оның әрекеттері мен әдеттерін көшіруге тырысады. Әжейге көзім, мұрным т.б мүшелерім ұқсас деп айтады. Мұның бәрі таза материалдық мүддені көздейді, өйткені бұл әженің 14 бөлмелі пәтері бар. Сондықтан оның ең басты мұрагері болу өте пайдалы, себебі елордада орналасқан үйі бар емес пе?! Осы себепті бұл ғылыми болжамды сөз еткенде, әрине, оның ғылыми негізі бар, алайда бірақ оның астарында саяси жолдаулардың да бар екенін ұмытпайық яғни егер бұл гипотеза шындыққа жанасады десек, демек бұл қазақтардың аумағы және оған ешкімнің таласуға құқы жоқ. Әрбір тарихи тұжырымның астарында осы елдің немесе көршілес елдердің қазіргі саяси элитасына тиімді немесе тиімсіз саяси қорытындылар жатқанын анық түсіну керек. Қорыта айтқанда, 100% еуропоидтық болған Қазақстанның ежелгі тұрғындары бұл сөзсіз қазақтардың арғы тегі, бірақ қазақтардың арғы тегі тек олардан тұрған жоқ, ал оларды қашан да алғы шепке қою, алға шығару – бұл тұжырымның белгілі бір тұлғалар үшін неғұрлым өзекті және қажет екенін білдіреді. Негізі бұл бабамыздан бөлек, біздің басқа да ата-бабаларымыз бар, ал бұл бабалардың жалпы үлесін 4 әженің біреуі немесе 25-30% деп есептеуге болады. Физикалық антропология туралы айтқанда биологияда фенотип және генотип деген түсініктердің барын атап өткен жөн. Фенотип сырт келбетке, сыртқы көрініске жауапты, ал генотип генге жауап береді. Кейде сіз фенотип бойынша өз ағаңызбен мүлдем ұқсамауыңыз мүмкін, бірақ генотиптеріңіз бірдей немесе өте жақын, сондықтан фенотип пен генотиптің астарында әлемнің сантүрлі бейнесі жасырын жатуы мүмкін. 0:16:50 гендерді зерттеу Үшінші деңгейде не бар? Бұл гендік зерттеулер деңгейі. Мұндай жағдай мейлінше күрделірек. Біріншіден, біз белгілі бір адамдарың шығу тегі туралы айтқанда әлемнің үш бейнесі пайда болады, біріншіден – адамдардың митохондриялық ДНҚ бойынша шығу тегі, яғни митохондриялық ДНҚ Х хромосомасында болады. Егер мектептке биологиядан өткен жалпы курс есіңізде болса, Х хромосома – 46 хромосоманың 1-ін құрайды. Ол анадан балаға немесе анадан қызға өзгермей, қайта құралмай толығымен беріледі. Бірақ екінші шетінен, әйел тарапынан мұрагерлік құқығына қатысты сөз қозғағанда бұл зерттеудің тарих үшін болашағы зор еместігін жақсы түсінеміз. Неге? Әдетте, бізде аграрлық қоғамда әке тегі басым болды, яғни біз жеті атамыздың ізіне түсіп отырдық – біз барлығын аталық текпен қарастырамыз. Сондай-ақ бұл митохондриялық ДНҚ арқылы аз байқалды, яғни біз әжеміздің кім екенін білеміз, бірақ әрі қарай әжеміздің әжесінің кім екені белгісіз. Бұл көшпелі қоғамға қатысты, яғни тікелей ер адам тарапынан келетін мұрагерлік басым түсті, үстем болды, себебі ол ең маңызды дүние болатын. Сондықтан өкінішке орай митохондриялық ДНҚ туралы аз ғана айта аламыз, мұнда тарихта да, сәйкесінше, митохондриялық ДНҚ-ның полиморфизмін зерттеуде үлкен шектеулер бар. Ол тарих үшін қолданбалы пән ретінде болашағы бар деп айта алмаймыз. Халықтың этногенезін немесе белгілі бір адамның шығу тегін қарауға мүмкіндік беретін екінші туыстық жүйе – аутосомды белгілерді зерттеу, яғни бір-бірімен өзара қосылып, кімнің қайдан шыққаны белгісіз болатын 46 хромосоманың 44-ін зерттеу. Мүмкін сіздің мұрныңыз анаңыздан, көзіңіз әкеңізден, иегіңіз атаңыздан, шаш үлгіңіз бен шашыңыздың түсі мүлдем сәйкес келмейтін бір әжеңізден болуы мүмкін. Тиісінше, бұл рекомбинантты гендер белгілі бір халықтың шығу тегі туралы жалпы сипаттаманы береді. Бір шетінен, біз аутосомды маркерлердің типтік зерттеулерін көреміз. Олардың ең үлкен мәселесі - түсіндіру. Біз ауқымды зерттеулерді көреміз, сіз өз деректеріңізді алған кезде сол бір деректен әртүрлі бейнелер туындауы мүмкін. Неге? Себебі барлығы түсіндіру моделіне байланысты, яғни бір генетикалық калькуляторда аталған популяцияның белгілі бір процентіне ие боласыз, ал басқасында мүлдем басқа дүние болуы мүмкін. Ал жалпы алғанда мұның бәрі өте күрделі. Мұнда қазақтардың этногенетикалық тарихын сипаттайтын екі басты жайтты атап өткен жөн. Біріншісі – бұл деректер әлі жарияланбаған. Оларды Ұлттық биотехнология орталығының генетик маманы Мақсат Жабағин жасаған, ол қазақтардың аутосомасын зерттеп, негізінен рулық құрылымы бар басқа халықтармен салыстырғанда яғни мейлінше ықшам қоғамда өмір сүретін дәл осындай рулық құрылымы бар халықтардан қарағанда қазақ рулары біртекті және бір-бірінен анау айтқандай айырмашылығы көп емес дейді. Ол адайлықтар – батыстан, наймандар – шығыстан, арғындар – солтүстіктен, дулаттар – оңтүстіктен деп көрсетеді. Олардың шығу тегі біртекті және қазақтардың біртекті бірлігін көрсетеді. Бұл ғылыми тұжырымның астарында біздің халқымыз біртұтас сынды саяси тезистерді келтіруге болатыны анық. Бұл осы ғылыми фактінің таза саяси салдары. Келесі дерек – бұл Баязит Енұзбаевтың түркі халықтарының генетикалық экспансиясы туралы зерттеулері. Ол этногенетикалық ұжымның дүниеге келу уақытын анықтаудың жаңа әдісін ұсынды. Неге мен халық емес, этногенетикалық ұжым деген сөзді қолданып отырмын? Себебі халық кешірек, ал этногенетикалық ұжым ертерек пайда болуы мүмкін. Атауды алайық. «Қазақтар» 15 ғасырдың аяғы – 16 ғасырдың басында пайда болды, өзіндік атау 17 ғасырдың басында пайда болуы мүмкін, ал біз «қазақтар» деп білетін этногенетикалық ұжым ертерек пайда болған. Баязит Енұзбаевтың зерттеуінше, бұл 13 ғасырдың соңы – 14 ғасырдың басы. Яғни, біз Қазақстан аумағында өздерінің жергілікті тұрғындары, автохтондар өмір сүргенін көреміз. Яғни бұлар қыпшақтар немесе басқа түркі халықтары, және түркі емес басқа да халықтар болған болуы мүмкін. Ал кейінірек, 13 ғасырда Шығыстан және басқа жерлерден көптеген түрлі халықтар келді. Бұлар, әрине, моңғол тілінде сөйлейтін моңғолдар еді; бұлар түркі тілінде сөйлейтін наймандар, сондай-ақ шығу тегі белгісіз басқа халықтар болатын. Яғни, бір нұсқа бойынша жалайырлар Ұйғыр қағанатында үстем әулет болған ярлықарлардан тараған. Осыған сәйкес, Қазақстан аумағына моңғолдармен бірге келген азшыл халықтардың тілдік кімдігі туралы айту қиынға соғады. Көшпенділердің Шығыс Азиядан келген бұл көші екі популяция араласып, басқа да популяциялардың, соның ішінде қазақтардың да негізін құрады. Мұнда Баязит Енұзбаевтың қорытындылары 13-14 ғасырда әлі күнге дейін бар біздің антропологиялық тұрпатымыз қалыптасты деп айтқан Оразақ Ысмағұловтың қорытындыларымен сәйкес келгенін байқаймыз. Қазақтар – 13 ғасырдың аяғы – 14 ғасырдың басында Қазақстан жерінде өмір сүрген көшпелілерге ұқсас халық. Сонымен қатар антропологияда Алтын Орданың ежелгі көшпелілері, сондай-ақ Алтын Ордадағы қала халқы мен қазіргі халықтың үлгілеріне өлшем жасалған шыққан тегі, туыстық байланыстары бойынша кластерлік талдаулар жүргізілгенін атап өткен жөн. Сол атақты антропологтардың бірі – Леонид Яблонский, ол орыс антропологы. Ол физикалық антропология тұрғысынан қазақтарға Төменгі Еділ бойындағы Алтын Орда көшпенділері жақын екенін анықтады. Бұл факт. Физикалық антропология көп көмектесті, Оразақ Ысмағұловтың тұжырымдары Баязит Енұзбаевтың тұжырымдарымен толық сәйкес келеді. Этногенетикалық ұжымның пайда болуының физиологиялық ерекшеліктері бойынша да, генетикалық белгілері бойынша да мерзімі сәйкес келеді. Баязит Енұзбаев аутосомды белгілерді зерттеп, соның негізінде осындай қорытынды жасады. Әрі қарай, Аристов пен оның ізбасарлары қолданған тәсілді алатын болсақ, онда бұл көзқарасқа сәйкес, қазақтардың этногенезі шын мәнінде барлық қазақ руларының этногенезі деген тезиске тоқтайтынымызды атап өткен жөн. Ал қазақтың генетикасы барлық қазақ руларының генетикасымен тең. Бір жағынан бұл тезис дұрыс, бірақ қай тезистің шындыққа көбірек жақын келетінін білу үшін туыстық қатынастардың барлық жүйелерін қараған дұрысырақ. 0:24:56 SNP-мутациялары және STR-мутациялары Міне, біз талдаудың үшінші түріне келеміз - бұл Y-хромосома полиморфизмі. У-хромосома да – араласпайтын рекомбинантты хромосома емес, тікелей әкеден балаға беріледі әрі өзгеріс аз ғана болады. Бұл өзгерістер мутациялар деп аталады. Бұл жерде Y хромосомасында мутацияның екі түрі бар екенін атап өткен жөн: бұл SNP мутациялары және STR мутациялары. SNP – бұл single nucleotide polymorphism, бұл бір нуклеоидты алмастырғыштар. Мысалы, сіздің У хромосомаңыз – әртүрлі түстерге ие өз негізінде 4 кірпіші бар Ұлы Қытай қорғаны деп елестетіңіз. Бұл төрт кірпіш – аденин, гуанин, цитозин және тимин. SNP-мутация (бір нуклеоидты алмастырғыш) – егер сіздің геномыңызды 12 миллион кірпіштен тұратын Қытай қорғаны деп есептесек, сол кірпіштердің біреуі басқа кірпішке өзгерген болса, мысалы, тимин цитозинге, қызыл түс жасылға ауысса, мұны мутация деп атаймыз. Оның артықшылығы - сирек қайталуында және сирек қайырмалы болуында. Яғни, цитозиннің гуанинге мутациясы болды, ал кейін көп ұрпақ алмасқан соң, кері мутация жүреді. Оның тағы бір артықшылығы, оны генетикалық тыртық деп атауға болады. Егер бұл тыртық болса (мутация), онда бұл тыртық сізден сіздің ұрпағыңызға беріледі, және осы тыртық арқылы сіздің ата-бабаларыңыздың көші-қонын және сіздің шығу тегіңізді тікелей аталық сызық арқылы бақылай аламыз. Ал екінші мутация – STR (short tandem repeats) – қысқа тандемді қайталаулар. Бұл шартты түрде айтқанда, Y-хромосомада белгілі бір топтастыруға ие, мәселен, GATA сияқты ДНҚ бөлімшесі бар дейік, бұл топтау сәйкесінше тандемдік қайталаулар санына ие болады. Мысалы, сізде қайталау саны 13 болуы мүмкін, сіздің бір ұлыңызда 12, екінші ұлыңызда – 14, үшінші ұлыңызда – 0 болуы мүмкін, яғни ген жойылған кезде делеция орын алады. Бұл мутациялардың бәрі болуы мүмкін, мүмкін оларда да сіздер бар мән қалуы ықтимал. Ал қазір Y хромосомасын зерттеу үшін пайдалы 700-ге жуық осындай STR аймақтары анықталды. Және олар арқылы белгілі бір адамның шығу тегін талдауға болады. Ең бастысы, мутацияларды сипаттайтын жақсы метафора бар: SNP сағат тілімен салыстыруға болады, ал STR минут тілімен салыстыруға болады, яғни минут тілдеріңіздің сәйкес келуі сағат тілдеріңіз бірдей дегенді білдірмейді. Бірақ егер сізде басқа адаммен сағат және минут тілдері сәйкес келсе, сіз шамасы оның жақын туысы боларсыз. Мұнда белгілі бір деңгейде қате жіберсе де, сіздің шыққан тегіңізді анықтай алатын сарапшы маман керек-ақ. Сондықтан бұл екі мутация өте қызық тақырып, егер тесттен өтсеңіз, STR және SNP мутацияларыңыз туралы дерек алып, кіммен туыс екеніңізді анықтай аласыз. У хромосоманың толық сиквенс тестін жасатып, сіз өзіңіздің шығу тегіңізді өзіңізден бастап генетикалық Адамға дейін қалпына келтіре аласыз. Бастапқыда жалпы адам геномы зерттеле бастағанда У хромосоманың ең кішкентай хромосома екені және онда ген саны өте аз екені анықталды. Шартты түрде айтқанда, егер геном 28 000 деп бағаланса, демек У хромосомада оның саны 100-ден аспайды деген сөз. Бұл жалпы геномның 0,3 % құрайды. Алғашында бұл хромосома жеткілікті түрде бағаланбады. Оны генетикалық тұрғыда бос дүние деп санады. Себебі онда аз ғана ақпарат бар. Бірақ кейінірек, терең зерттеулер басталған кезде, Y хромосоманың геномын секвенциялау процесі арзандаған кезде, адамдар мұның тарихшылар үшін өте жақсы құрал екенін түсінді. Ол тарихқа үңілуге ​​мүмкіндік береді. Өйткені, біріншіден, ол рекомбинантты емес – ол атадан балаға беріледі және бұл тарихи шежірелермен сәйкес келеді, біз осы шежірелер негізінде белгілі бір тектің шығу тегін қадағалай аламыз. Генеалогиялық зерттеу жүргізсеңіз, кімнің кімнен тарағанын түсінуге мүмкіндік беретін генетикалық зерттеу жүргізуге болады екен. Жұмысты бастаған кезде біз де генеалогиялық мәселелерді зерттеуден бастадық. Мұны атап өту керек: тарихшылар үшін генетикалық генеалогияның және У хромосомасының пайдасы туралы туралы сөз қозғағанда 19 ғасырда мұндай ғылым болғанын, бірақ оның пайдаға жарамағанын алға тартайық. Бұл дактилоскопия – қолдағы саусақтардың ерекше бедерлері туралы ғылым, әрі бұл ғылым бірегей дүниелердің бар екенін мәлімдеген. Бірақ оны криминалистер қолданбайынша, ол керексіз ғылым болған, ал ғылымды іске асырған кезде қылмысты ашу көрсеткіші айтарлықтай өскен. Өйткені қылмыс жасаған әрбір адамның саусақ іздері қалады, сол іздер арқылы оның қайда, нені ұрлағанын бақылауға мүмкіндік туған. Сондықтан дактилоскопияны енгізу қылмысты ашу деңгейінің он есе артуына жол ашты, ал тарихқа Y-хромосомалық зерттеулердің генетикалық генеалогиясын дәл осылай енгізу өзіміз сантүрлі дереккөздерге сүйеніп аша алмайтын қаншама тарихи құпиялардың сырын біліп, оны шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан, расында да, тарихи зерттеулерде генетиканы пайдалану тарихшыларға өз мәселелеріне жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік беретін өте маңызды қадам және біз генеалогиялық мәселелерді зерттеуге кірістік. 0:31:25 Досыма ата-бабаларын зерттеуде жәрдем беру Достарымның бірі тек 7 атасын ғана білетін, осы мәселе менің есімде қалыпты. Мәселенің мәнісі – ол жеті атасынан әрі қарай білмейтін, сантүрлі нұсқалар көп болды. Оның шежіресін зерттей келе, шығу тегінің 3 нұсқасы бар деген қорытындыға келдік; сосын қаншама деректерді қарастырып тығырыққа тірелгендей болдық, себебі бүкіл мұрағат құжаттарының түбіне дейін қарап шықтық, басқа деректер қолымызда болған жоқ. Үш баламалы нұсқа болды, одан басқа жоқ, бірақ біз ол нұсқаларды тексере де алмаймыз. Осы кезде Y-хромосомасының генетикасы пайда болған еді. Ол дәл керек кезде пайда болғанын айтсаңызшы. Бұл адам ДНҚ тест тапсырып, үш жұртынан туыс-туғандарына да тест тапсыртып, нәтижесінде оның туыстары нақты кім екенін анықтауға мүмкіндік туды. Яғни, оның белгілі бір адаммен және белгілі бір румен туыстық қатынасы бар деген екінші нұсқа расталды. Біріншіден, ол STM маркерлерінде расталды, ал 10 жылдан кейін Y хромосомасының толық сиквенсі пайда болғанда бұл нұсқа толықтай расталды, себебі оның ата-бабасы мен өзінің өмір сүрген уақыттары сәйкес келді. Тиісінше, біз 2007-2008 жылдары генетиканың белгілі бір адамның шығу тегін тексергенде осындай айқын нәтиже беретінін көргенде бұл ғылымның өте маңызды екенін түсіндік, тағы атап өтерлігі, бұл ғылым белгілі бір тайпаның шығу тегі туралы сан мың нұсқалар санын қысқартуға мүмкіндік береді. 0 33:10 Арғын руының шығу тегін зерттеу Мысалы, біз Арғын тегі туралы жарияладық. Шығу тегі туралы шамамен әртүрлі 20-ға жуық нұсқа бар, оны Кавказдан бастап Аргун өзеніне дейін, қала берді алыс шығыс пен сондағы Аргун өзенімен байланыстыратын 20-ға жуық сантүрлі нұсқа бар. Кейбір деректер өте орынды, ал кейбірін ақылға қонымсыз дер едік, бірақ бұлардың бәрі толық сенуге келетін нұсқалар емес, себебі бізде өкінішке орай уақыт машинасы жоқ. Осы орайда белгілі бір тайпаны зерттеуге мүмкіндік беретін генетика пайда болады. Арғын тайпасын зерттей келе, оның белгілі бір аумақтан шыққанын және сәйкесінше бұл тайпа өкілдерінің көпшілігі осы генетикалық сызықтан шыққанын анықтадық. Ал 20 нұсқаның 15-і жоққа шығарылды, өйткені бұл тайпаның сол жерден шыққанын растайтын генетикалық дәлелдер жоқ. Арғын тайпасының шығу тегінің тағы бес нұсқасы бар, олар негізінен нәтижелерге қайшы келмейді, бірақ мәселе расында Орталық Азия халықтарының ішінде қазақтар ғана жақсы зерттелгенінде, ал басқа халықтар аз зерттелген. Мысалы, қарақалпақтар, өзбектер, түркімендер өте нашар зерттелген, сондықтан бұл жерде шектеу бар. Бұған дейін айтқанымдай бұрын дактилоскопия аз ғана деректер қоры болғанда нашар жұмыс істеген. Ал деректер қоры кеңейген кезде жемісті жұмыс істей бастады. Мұнда да дәл осындай жағдай. Деректер қоры аз болса, бұл жаман, ал егер ол кеңейсе, ол репрезентативті болады, сәйкесінше, жақсы нәтижеге қол жеткізесіз, белгілі бір тайпаның, адамның шығу тегіне мейлінше сапалырақ қарай бастайсыз. Y-хромосома полиморфизмін зерттеу қортындысы қалай шықты? Біріншіден, біз Y-хромосома полиморфизмін кеңестік background пен негізі бар белгілі бір тезиспен бастадық. Яғни бұл тезис қазақ шежіресі – дәйексіз дереккөз болып саналады, яғни оған сенуге болмайды, себебі ол ауыздан ауызға берілген, ал онда бұрмалаушылықтар болуы мүмкін дегенге саяды. Сондықтан, әрине біз бұл дереккөзге сыни көзбен қарадық, бірақ біз қазақ шежіресін зерттей бастағанда генетиканың біріншіден, мифологиялық шежіре мен нағыз шежіре арасында жіктеу сызығын жүргізуге мүмкіндік беретінін яғни біздің осы тұсты нақты қадағалай алатынымызды анықтадық. Сәйкесінше, шын мәнінде мифологиялық шежіре анау айтқандай көп емес екен. Ол негізінен жоғары қабаттарда орналасқан – яғни қазақтардың барлығы Алашадан тараған жоқ, және Алашаның бүкіл тайпалар тараған үш ұлы болған жоқ. Бірақ бір саты төмен түссек, онда генетикалық сызықтары сәйкес келетін нақты тайпалар баршылық, яғни ол тайпа басқа тайпамен өзара сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ олардың ортақ тарихының сабақтастығы болғаны анық. Әлбетте, мұның бәрі рас шежіре мен аңызға құрылған шежіре арасын нақты анықтап алуға мүмкіндік берді. Егер біз зерттеген әрбір тайпаға нақты келетін болсақ, енді ғылыми журналдарда жарияланған қорытындыларды ғана айтамыз. Бұл тұжырымдармен осы курс аясында таныса аласыз, яғни осы мақалаларға сілтемелер беріледі. Олардың барлығы ағылшын тілінде популяциялық генетика туралы журналдарда жарияланды. Сондықтан зерттесек те, мақала ретінде жазылмаған тайпаларды әзірге жиып қоямыз, ғылыми мақаланы жоспарлаудамыз, сондықтан олар туралы азырақ айтамыз. Көбінесе, жарияланған мақалаларды сөз етейік. Біз алғаш зерттеген тайпа – Арғын. Бұл Орта жүзге жататын тайпа. Шығу тегінің әртүрлі нұсқалары болды: олар ойраттардан, кавказдықтардан, Қиыр Шығыс өкілдерінен, ғұндардан және басқа халықтардан тараған деген деректер келтірді. Бірақ тексергеннен кейін, шындығында олар генетикаға қайшы келмейтін бірінші нұсқадан тегі белгісіз Арғын деген адамнан шыққанын көрсеттік. Бұл қазақ шежіресінен шыққан нұсқа. Екінші нұсқаға сәйкес, арғындар ана жағынан Моғолстан арқынұттарының немерелері болуы мүмкін, яғни олармен қандай да бір байланысы бар, бірақ аталық тегі бойынша шыққан тектері басқа. Үшінші нұсқа – олар қазіргі Тараз аумағын мекендеген түркінің арғу атты тайпасынан шығуы мүмкін. Яғни, Бартольд олардың түркіленген соғдылар болуы мүмкін деген деректі келтіреді. Бұл нұсқа расталмаса да, қайшы келмейді. Қалған нұсқалар популяциялық генетикаға қайшы келеді. Біз көшпелі халықтарға, жалпы қазақ халқына тән үлкен заңдылықтардың бірін анықтадық. 0:38:30 «Негізін қалаушы эффектісі», стар кластер «Негізін қалаушы эффектісі» атты түсінік бар. Бұл жақында, салыстырмалы тарихи тұрғыдан алғанда 13-15 ғасырдың басында өмір сүрген бір адамнан тікелей аталық сызық арқылы өте көп ұрпақ тарайды. Мұндай құбылысты 2003 жылы моңғолдардың генетикалық мұрасы туралы еңбек жазған зерттеушілер Татьяна Зерджел және оның әріптестері байқаған, олар Азияның шамамен 16 миллион еркек кіндігі бір кластерге яғни зерттеушілердің тілімен айтқанда жұлдызды шоғырға жатады деген, себебі кластерлік талдау кезінде олар жұлдызға ұқсайтын шоғырды анықтаған. Яғни бұл бір шеңбер сияқты, одан кішірек сәулелер пайда болады, әлбетте бұл жұлдызды шоғыр деп саналады. Оның жұлдыз аспан денесіне еш қатысы жоқ. Әлбетте олар оны жұлдызды шоғыры деп атады, оның кең түрде таралуы 13 ғасырға жатады. Бірақ одан ерте пайда болған. Десе де бұл жұлдыз шоғырының кең тарауына Моңғол империясы ықпал етіп, аталған шоғыр бойынша үш популяция: халха моңғолдары, хазарлар және қазақтар кең таралған. Яғни дерек бойынша, оларда 30-дан 40%-ға дейін жұлдыздар шоғыры бар. Яғни бұл алғашқы құрылтайшылар іспетті. Көріп тұрғанымыздай, аталған мақала бойынша, шамамен мың жыл бұрын өмір сүрген бір адамнан осыншама еркек кіндік пайда болады. Қазақтардың этногенезін зерттей келе, бізде халық саны жағынан аз болғанымен, негізін қалаушы эффектісінің ауқымды екенін анықтадық. Арғындардың шамамен 70-80%-ының тікелей аталық текте бір атадан тарайтынын көрдік, ең таңқаларлығы оның генетикалық жасын зерттей келе, оның шежіре деректерімен (яғни арғындардың негізін салушылардың шежіресіне сай) сәйкес келетінін анықтадық. Бүкіл арғындардың алғашқы ортақ бабалары – Ақжол, оның Қара Қожа және Собдық деген екі ұлы болған: Қара Қожа – Бесмейір мен Жетімомынның атасы, ал Собдықтан Қостанай және Торғай облыстарындағы тоқал арғындар мен шекті арғындар тарайды. Көріп тұрғанымыздай, қолымызда шежіре бар, арғындардың генетикалық тұрғыда ортақ бабасын туралы зерттеу деректері де бар. Негізінде, генетика бойынша зерттелген арғындардың арғы атасы 1355 жылы, шамамен 120 жыл өмір сүрген. Шежіреде де дәл солай: Ақжол 14 ғасырда туып, 15 ғасырда қайтыс болған. Яғни дерек сәйкес келеді және оның генетикалық тұрғыда дәл келуі де таңқаларлық. Шындығында шежіре әрқашан расталатынын, шындыққа жанасатынын атап өткен жөн. Яғни зерттелсе де, деректері көпшілікке жарияланбаған тайпалардың бірінде шежіре бойынша адам 600 жыл бұрын өмір сүрген, ал генетика 700 жыл бұрын өмір сүргенін көрсетті. Мүмкін, 750 жыл бұрын өмір сүрген болуы ықтимал. Яғни, шежіре мен генетика бойынша жас айырмашылығы 200 жылды құрады. 7 ұрпақ шежіре бойынша ұмыт болса да, генетика жасын сақтап қалған екен. 00:42:10 Үйсіндер Біздің келесі зерттегеніміз Ұлы жүзге кіретін үйсін тайпасы. Көріп тұрғанымыздай, Ұлы жүз жұлдызды шоғырға көбірек иелік еткенін байқаймыз. Ұлы жүздің көптеген өкілдері соған жатады, онда үлкен үш шоғыр бар. Бірінші шоғыр үйсін тайпасына жатады. Бұған дулат, суан, албан, ошақтының жартысы, шапырашты, шақшам және үйсіндерге де жататын басқа да рулар кіреді. Олар өз шоғырларын береді. Келесі шоғыр – Жалайыр шоғыры, оның үйсін шоғырынан айырмашылығы бар, бірақ үлкен шоғырдың қатарына кіреді. Ал үшінші шоғыр бұл -шаңышқылы. Шоқан Уәлихановтың дерегінше, шаңышқылы – кезінде қазақ халқының 40% құраған қатаған атты үлкен тайпаның сарқыты, яғни қатағандар күйрегенге дейін қазақтардың 40 пайызы осы тайпаның өкілдері болған. Шаңышқылы – қатағандардың мұрагерлерінің бірі. Аталған үш ірі тайпа үлкен шоғырға жатады және шығу тегі шығысазиялық. Мұнда тілді ешқашан У хромосомасымен шатастыруға болмайды, себебі хромосома әкесінен баласына еш өзгеріссіз беріледі. Тіл әлеуметтік ортақ арқылы тәрбиемен беріледі. Мысалы, әкеңіз түрік болуы мүмкін, бірақ басқа ұлт өкіліне үйленгендіктен, сондай-ақ әкесін көрмеген болса, өзін анасының ұлтына көбірек жатқызады. Сәйкесінше, белгілі бір гаплотопты немесе субкластерді бір ұлттың атауымен атауға болмайды, себебі бұл атаулардың салдарынан кейін тарихи аңыздар туып, көп мәселеге бастайды. Сондықтан ғылыми мақалаларда жарияланған дәл, ақылға қонымды, ғылыми атауларды қолдану керек. Біздің Ұлы жүзді зерттеуіміз осыны дәлелдеді. Сондай-ақ қаңлы руының Q галотобына жататынын, оның шығу тегі моңғол кезеңіне дейін болғанын, Қазақстан аумағын мекендегенін анықтадық. Бұл деректер сәл де болса генетикалық тұрғыда расталды. Генетиктардың: «Генетиканың ең басты сенсациясы – сенсацияның жоқтығында» дейтін мақалын атап өткен жөн. Көп жағдайда өзімізге осыған дейін белгілі болған тарихи деректер расталып жатады. Мысалы, сіздің ұлыңыз бар әрі генетикалық тест мұны 99% жағдайда растайды, өйткені 1% ерекшелік бар. 00:45:10 Кіші жүз Біз арғындар мен Ұлы жүзден басқа Кіші жүзді, соның ішінде әлиұлы мен байұлы тайпаларын зерттедік. Білетініміздей, Кіші жүздің үлкен үш руы бар: біріншісі – әлімұлы, ол шекті, төртқара, қарасақал, кесек, шөмекей, кете деп бөлінеді. Байұлы 12 рудан тұрады, бірақ оның құрамы әртүрлі болып келеді, біреуі алты руды қосады, біреуі алып тастайды дегендей. Мәселенки, ол қатарға біреулер қызылқұрттарды қосады, ал біреулері оны жоққа шығарады, бұрын ойлағанымыздай бұл да осындай бір бірлестік. 7 тайпадан тұратын жетіру деген тайпа бар. Олардың да шығу тегі туралы көптеген нұсқалар бар. Бір нұсқаға сәйкес, олар Тәуке хан тұсында Кіші жүзге қосылған екен. Олар да байұлы мен әлімұлы сияқты өзара туыстас тайпалар саналады. Мақаланы жариялай келе, тікелей аталық сызық бойынша жетіру байұлы мен әлімұлына туыстас емес, бұл шындық. Екіншіден: байұлы мен әлімұлы – негізі біртұтас ру, алайда Алтын Орда дәуірінен белгілі Алшын руы сияқты олар да өздерін біртұтас румыз деп атамайды, және бұл нұсқа расталды. 18 ғасырдан жеткен дерек бойынша, байұлы мен әлімұлы алшын деп аталатын бір ру. Ал бұл екеуі бұл тектің бар-жоғы екі тармағы ғана. Қазір осы рудың өкілдерімен сөйлесіп көрсеңіз, онда бұл рудың өкілдері өздерін алшынбыз деп жиі атамайды. Біреуі «мен берішпін» дейді, біреуі «адаймын» дейді. Таксономия бойынша айтсақ, үшінші деңгейлі біртектілік бұған дейін болған ортақ біртектілікті жеңген болып тұр, ал біздің генетикалық зерттеулеріміз байұлы мен әлімұлының бұған дейін болған және қазір де бар алшын атты үлкен ру екенін дәлелдеді. Тек ортақ алшын біртектілігі жоғалды. Ол бірнеше бөліктерге бөлініп кетті де, қазір сол байұлы мен әлімұлынан тарайтын 19 ру шығу тегі басқа бөлек рулар болып саналады. Десе де бұл шығу тегі бір үлкен тайпа. Демек біз бұл тайпаның шығу тегінің кезеңін анықтауымыз керек. Бұл көрсеткіштерге сай білетініміздей, әлімұлы мен байұлы – қазақ халқының ауқымды бөлігін құрайды. Мұнда қазақтардың кем дегенде 20 пайызы жатады, 25%- да болуы мүмкін. Яғни әрбір 4-5 қазақ осы тайпаға жатады. Бірақ У хромосомасының полиморфизмі бойынша тікелей аталық тізбек бойынша бұл тектің басым бөлігі жақында өмір сүрген бір адамның ұрпағы саналады, мұнда да негізін қалаушы эффектісін көреміз. 700 жыл бұрын өмір сүрген үйсіндердің бабасы немесе 550-600 жыл бұрын өмір сүрген арғындардың бабасы сияқты. Шежіреге сәйкес, мұнда байқайтынымыз, алшындардың яғни байұлы мен әлімұлының арғы атасы біз білмейтін Алау деген әмір. Тарихи деректерге сүйенсек, Алаудың бабасы Алтын Орда ханы Жәнібектің тұсында 14 ғасырдың ортасында өмір сүрген екен. Яғни ол Ақжолдан жас бойынша сәл үлкен болған. Ал Жәнібектің тұсында белгілі бір әскери жасақтарға әмір еткен жан екен. Алау алшын қазақ шежіресінде бар адам. Және ең бастысы, бұл шежіре арғындардың тегі сияқты генетикалық тұрғыда сәйкес келді. Бір адамнан қаншама адам, бірнеше миллион адам тараған, бұл бірегей құбылыс. Арғындар өздерінің ортақ арғындық біртектілігін сақтап, өздерін бір тайпаның адамдары санайды, ал алшындар мен үйсіндерде ортақ біртектілік жоқ, яғни оларда жалпы алшындық немесе жалпы үйсіндік деген түсінік жоқ. Олар өз ішінен екінші немесе үшінші деңгейлі шағын руларға бөлінеді. Мысалы, албандар өздерін үйсін деп атамайды, албанбыз дейді. Ал дулаттар тіпті төрт бөлініске бөлінеді. Алшындардың да генетикалық біртектілігі осындай, ол құлады, жоғалды, сәйкесінше, үшінші деңгейлі біртектілікті көріп отырмыз. Адайлар өздерін басқалардың туысы санамайды, бірақ іштей бөліне алады. Осыған сәйкес зерттеулер жарияланды. Енді қыпшақ, керей, қоңырат және т.б тайпаларды зерттегіміз келеді. Әзірге деректер жарияланбады, сондықтан олар туралы айта алмаймын. Өкінішке орай, Y-хромосомасының полиморфизмін зерттеу өзінің шыққан тегін айтып, «біз сондай ғанибетпіз» деп кеуде керетіндердің генетикалық фетишіне айналды. Бірақ, У хромосомасының полиморфизмдік зерттеулері – бұл 46 хромосоманың тек біреуі ғана деген сөз, егер сіздікі қазақ халқының Төле би, Б.Момышұлы сынды ұлы тұлғаларымен сәйкес келіп қалса, осы тектен жалғыз бөлектеніп сіз шықтыңыз дегенді білдірмейді. Расында тағы басқа тізбектер бар, сіздің әжеңіздің, анаңыздың тізбектері сіздікімен қабыспайды, мүлдем басқа, бірақ сіздің геномыңыздың қалыптасуында ол да маңызды рөл атқарды. Әлбетте, қазақтардың У хромосомасы бойынша өзара айырмашылықтары бар, бірақ аутосмомалық тұрғыда алатын болсақ, қазақтар – рулық құрылымы бар көршілес халықтармен салыстырғанда бөліктері бір-бірінен анау айтқандай ерекшеленбейтін жалпы генетикалық ұжым болып саналады. Сондықтан У хромосомадан белгілі бір фетиш жасап, «мен осындаймын, себебі осындай хромосомам бар» деудің керегі жоқ. Бұл 46 хромосоманың 1 ғана, ал бұл сіздің геномыңыздың 0.3% құрайды және сіздің шығу тегіңіз аутосомды белгілерімен анықталады. Ал Y-хромосома – сіздің шығу тегіңізді білуге жол ашатын генеалогия яғни шежіреңізді қалпына келтірудің бір құралы. Ол абсолютті деген сөз емес, бірақ оны міндетті түрде есте сақтау қажет. "

"2 дәріс. Белгілі бір халықтың тарихы мен атауы деген екітүрлі нәрсе. Бұл дәрісте біз әрқайсысының қайталанбас өзіндік тарихы мен атауының айрықша тарихы бар төрт халықтың шығу тегі туралы баяндайтын боламыз. Бұл – қарақалпақтар, өзбектер, ноғайлар, қырғыздар. Әңгімені біздің заманымызға дейінгі кезеңде сақталған ең көне атауы бар қырғыз халқынан бастасақ. 00:53 Қырғыздар Қазіргі зерттеулер қырғыз термині, қырғыз этнонимі 3000 жыл бұрын яғни біздің дәуірімізге дейін мың жыл бұрын болған дейді. Бұл зерттеуді «Мураз» қоры мен қытай тарабы жүргізді, бірақ көптеген тарихшылар жазылған этнонимнің қырғыз этнонимі екенін күмән келтіреді. Бірақ қырғыздардың біздің дәуірімізге дейін үшінші немесе екінші ғасырда өмір сүргендері және қытай жазбаларында бары, ғұндардың солтүстігінде өмір сүргендері даусыз. Олардың тарихы сол кезден басталды, яғни халықтың атауы бір бөлек, ал тарихы бір бөлек дегенді талқылағым келеді. Қырғыздар қазіргі Хакасия аумағындағы Минусинск ойпатында, сондай-ақ сол аумаққа жақын орналасқан жерлерде өмір сүрді, негізінен бұл ғұн дәуірінен бастап, қазіргі заманға дейін олардың жері болды. Яғни, қазір сонда өмір сүретін түркітілдес халық өздерін хакас деп атайды және «хакас» термині негізінен «қырғыз» терминінен яғни оның қате оқылуынан пайда болған. Хакастардың төл атауы «тодар» яғни бұл халық өздерін осылай атаған және ғалымдардың басым көбі олардың шығу тегін енисей қырғыздарымен байланыстырады. Әрине, Енисей қырғыздары мен Қазақстанның оңтүстік-шығысында өмір сүретін қазіргі қырғыздар арасында байланыстың бар-жоғы туралы үлкен болжамдар мен пікірталастардың бары рас. Кейбір хакас тарихшылары ешқандай байланыс жоқ деп санайды, бұл тек енисей қырғыздарымен тікелей қатынасы жоқ халыққа этноним үстеген дәстүр деп санайды. Сондай-ақ қазіргі қырғыздар белгілі бір қалыптасу кезеңдері арқылы Енисей қырғыздарының мұрагерлері саналады деген тағы бір көзқарас бар. Сәйкесінше, қырғыздар бұл көне этноним. Бұл халық осыдан 22 ғасыр бұрын, ғұн халқының солтүстігінде өмір сүрген, осыған орай халықтың атауы да өте көне. Қазіргі тарихи пікірталастарға назар салсақ, жоғарыда айтып өткен бір нұсқаға сәйкес, қырғыздардың яғни қазіргі Енисей қырғыздарына еш қатысы жоқ. Екінші нұсқа бойынша, қатысы бар. Үшінші нұсқа бойынша, Минусинск ойпатынан шыққандар – Енисей қырғыздары олар бір кездері Алтайға қоныстанған, онда араласып, жаңа бір тілге ие болып, содан кейін қазіргі Қырғызстан аумағына қоныс аударған. Бірақ бір атап өтерлігі, қазіргі қырғыздардың тілі енисей қырғыздарының тілі емес, бұл тіл қыпшақ тіліне көбірек сәйкес келеді, және хакас тілінен қарағанда қазақ тіліне анағұрлым ұқсас. Ал хакас тілін енисей қырғыздары тіліне жатқызуға болады. Сәйкесінше, қырғыздар мен олардың ата-бабалары Алтайға және соған жақын аймақтарға, кейіннен Қырғызстанға қоныс аударғаны туралы айтқанда мұнда бірнеше нұсқа бар. Нұсқалардың бірінде бұл көш сонау Үлкен Енисей яғни Үлкен Қырғыз Қағанаты болған заманда орын алған. Яғни 740 жылы Ұйғыр Қағанаты құлаған кезде пайдаға кенеліп, ұйғырларды жеңген бұл – Енисей қырғыздары. Олар ұйғырлардың бас ордасын басып алып, өз державаларын кеңейтті. Ғалымдардың бірі бұл ғасырды қырғыз ұлы державасының дәуірі дейді. Бұл дәуір өте қызық, кейбір ғалымдар дәл осы кезеңде Енисей қырғыздарының бір бөлігі Алтайға қоныс аударып, жергілікті қыпшақ тілдес халықтармен араласып, соның нәтижесінде бір аралық кезең пайда болған яғни Алтай қырғыздары қазіргі қырғыздардың негізін қалады. Кейін көшіп келгеннен кейін олар қазіргі қырғыздарға айналды. Тағы бір көзқарасқа сәйкес, бұл көш қырғыздың ұлы держава дәуірінде емес, сәл кейінірек, Қайду, Құбылай және Шағатай (шағатай ханы) хандары дәуірінде болған. Біз тарихи нұсқаларын қарап көрдік. Бұл мәселеге жаңаша қарауға мүмкіндік беретін генетикалық зерттеулер де бар. Біріншіден, антропологиялық тұрғыдан қырғыздардың қазақтарға қарағанда моңғолоидтық ерекшеліктері бірнеше пайызға, кейбір деректер бойынша 5-тен 10 % дейін жоғары екенін атап өткен жөн. Екіншіден, біз генетикалық зерттеулер туралы айтқанда, Баязит Юнузбаев жүргізген бұл аутосомалық маркелер зерттеуі қырғыздар арасында этностың біртұтас этногенетикалық ұжым ретінде қалыптасу кезеңі, шамамен айтқанда 1340 жылдары болған. Бұған кейінірек ораламыз. Айта кету керек, бұл жерде «қырғыз» атауының тарихы мен этногенетикалық ұжымның тарихын нақты ажырату қажет, өйткені бұлар сабақтастықтың белгілі бір деңгейде өзара қабыспайтын желілері. Мұнда сондай-ақ Ольга Балаганская кандидаттық диссертациясында қырғыздарды зерттеген, онда кластерлік талдаулар жүргізіліп, гаплотиптерге негізделген желілік талдаулар қай қырғыздың кімге жақын екенін көрсетуге тырысқан. Қырғыздарда оңтүстік алтайлықтармен сәйкес келетін ортақ кластерлер көп болған. Бұл генетикалық кластерлер бұрынғы Оңтүстік алтайлықтар мен қырғыздар бір халық болған дегенді білдіреді. Атап өтерлігі, егер лингвистикалық тұрғыда алып қарасақ, оңтүстік алтайлықтардың тілі қырғыздардың тіліне ең жақын тіл. Балаганскаяның зерттеулері де екі халыққа ортақ генетикалық кластерлердің бар екенін көрсетті. Негізінен, Баязит Ю зерттеулерін аталған датаға сәйкес келетін тарихи деректерді қарастырсақ, расында 1330 жылдары Елшігідай жорыққа аттанып, Алтай мен Ертіске барып, көп адамды тұтқынға алған, ол қатарда қырғыздар да бар. Қырғыздардың бөлек тұтқынға түскендер қатарында басқа да тайпалар болған, сәйкесінше оларды оңтүстікке қарай, өздерінің державаларынан шеткері аймақтарға қоныстандырған. 10-20 жылдан кейін бұл тайпалар Моғолстан деген мемлекеттің негізгі халқы моғолдардың үлкен ұжымына сіңісіп кеткен. Моғолстанда әртүрлі рулар, тайпалар өте көп болды, ал қырғыздар осындай жетекші тайпалардың біріне айналды. Маджму ат-Тауарихтағы деректерге қарасақ, Анга Төре дейтін әмірдің әскерінің негізі құрамы қырғыздардан тұрғанын байқаймыз. Ол аркинут тайпасының басшысы болған, ал қырғыздар оның конфедерациясының бір бөлігі еді. Аталған дереккөзден байқағанымыздай, Анга Төре қолбасшылық еткен топқа қырғыздар қызмет етіп, қолбасшылары жеңіліске ұшырап, Темірланның қолына түседі де, қырғыздар қазіргі Орталық Азияның, нақты айтқанда Қырғызстан аумағына, жергілікті тұрғындарына сіңісіп кетуге тырысады. Қырғыздардың аутосомалық тарихына сүңгісек, олардың пайда болу уақыты қырғыздар мен басқа тайпалардың Алтай мен Ертістен жаңа Моғолстан мемлекетіне қоныс аударып, араласып кеткен кезімен сәйкес келеді екен. Сонымен қатар қырғыздардың құрамында Енисей қырғыздарына жататын рулар ғана емес, шығу тегі дербес рулар да бар. Мысалы, «ечкіліктердің» ішінде шынымен өз төл тегі болған рулар бар. Атап өтерлігі, қырғыздарда да үш бөліктен тұратын құрылым бар. Ол – оң қол, сол қол және ішкелік. Оң қол, сол қол (қанат), ал ішкеліктің шығу тегі басқа болуы мүмкін. Кейбір нұсқада «ішкеліктер» бұлғашы тайпасының және оған қосылғандардың ұрпақтары деген дерек бар. Тағы бір айта кетерлігі, қырғыздардың шығу тегінің аутосомалық бейнесін қарастырған кезде тайпалық құрылымда бір сатыға төмен түсіп, олардың шығу тегін қарастыруымыз керек. Қырғыздардың басты арғы бабалары Әдігене мен Тағай дейтін екі ағайынды. Қазіргі заманның қосындысына қарасақ, бұл екі адам «Санжыра» (қазақтың шежіресінің баламасы) бойынша Әдігіне мен Тағай көптеген қырғыз руларының арғы тегі саналады және сан жағынан да үстем келеді. Қырғыздардың кем дегенде жартысы екі ағайындының ұрпағы немесе олардың әпкесі Наалы-әженің ұрпақтары саналады. Бұл біріншіден. Ечкіліктерді қарастырсақ, онда қанды, нойгұт, найман, қыпшақ жән т.б тайпалар бар, негізінен олар өз алдына бөлек тайпалар болуы керек еді, бірақ қырғыздарға қосылып, қырғыз халқының бір бөлігіне айналып кетті. Бірақ аталық тегі жағынан олардың төл шығу тегі бар. Сондықтан мұның бәрін мейлінше терең зерттеу керек. Егер генетикалық тарихты алсақ, қырғыздар арасында әртүрлі гаплотоптар басым болатынын көреміз, әрине, ең үлкен гаплотоп r1a. r1a – онда қазіргі қырғыздарға жататын қырғыз субклады бар, және бұл субклад тек қырғыздарға кездеспейді, оңтүстік алтайлықтарда да кездеседі. Әрине, бұл таңқаларлық жағдай емес. Оңтүстік алтайлықтар қырғыздармен бірге кетпей, Алтайда қалған қырғыздар екені бәрімізге аян. Поляк-литвалық татарлар арасында осы субкладқа ие адамдардың үлес салмағы басым. Яғни, бұлар Польша, Литва, Белоруссияда тұратын татар ұлттары. Әртүрлі бағалаулар бойынша олардың үлесі 15-30% құрайды. Мұны түсіндіруге болады, Маджму ат-Тауарихтағы деректерге сәйкес, Темірланнан бой сауғалаған қырғыздардың бір бөлігі Бұлғарға қашып кеткен. Бұлғар қазіргі Татарстанның аумағы, бұлай болуы әбден мүмкін, кейін қырғыздардың жартысы реніш пайда болған кезде әрі қарай батысқа, Литва Ұлы князьдығы мен Речь Посполитаға қарай қоныс аударған. Ең қызығы, қырғыздардың жолы болды, себебі XVI ғасырда Ешқияр атты сопылық тариқаттың мүриді Сәйф ад-Дин Аксикенді «Маджму ат-Тауарих» атты кітап жазған. Бұл кітапта қырғыздың алғашқы Санжырасы жазылған. Бізден қарағанда әлдеқайда көп ұрпақты тіркеген тұңғыш қырғыз шежіресі. 16 ғасырда біз Әдігіненің де, Тағайдың да 20-ға жуық ата-бабасы мен басқа рулар мен рубасыларының өзге де өкілдерін білеміз, ал қазір көріп отырғанымыздай, қазіргі қырғыз Санжырасы аздап құлдырауға ұшыраған, оның ішінде көп адамның есімі жоқ. Әдігене мен Тағай туған ағайындай болып кеткен деген пікір бар. Негізінде Әдігене мен Тағай қырғыз руларының басқа арғы тегімен бауырлас болған, олар туған бауырлар емес, олар шартты түрде 20-шы ұрпақтан тоғысатын ағайындылар және т.б. Әдігене мен Тағайдан тарайтын көптеген руларға қарасақ, бұл қатарға бұғы, солто, сарыбағыш және қырғыз халқының көп бөлігін құрайтын өзге де рулар жатады, олар расында r1a гаплотобының иелері, соның ішінде бұл топтың қырғыз субкладына жатады, оған шамамен қазіргі қырғыздардың 50% жатады. Бұл тасымалдаушылардың субклады оңтүстік алтайлықтарда да бар, ол Минусинск ойпатынан шыққан. Минусинск ойпатынан осыған ұқсас гаплотиптер мен субкладтарды көреміз, яғни бір зерттеулер бойынша Тува аумағында жерленген Аржан 2 қорымындағы скиф көсемінің субклады қазіргі қырғыз субкладына ие сарыбағыш, солто, бұғы және т.б субкладына жатқан. 100. Бұл субклад өте үлкен және 40-50 % қырғыздар соған жатады. Әдігіне мен Тағайдың сондай-ақ Наалы-әже деген әпкелері болған, ол басқа рудың өкіліне тұрмысқа шыққан, одан монолдор руы тарайды. Барлық жанама белгілері бойынша, монолдор моғолдардың ұрпағы, ал егер Маджму ат-Тауарихті қарастырсақ, олардың аркинут тегінен шыққан, 14 ғасырдың соңында Моғолстанда билік үшін күрескен Аңға-Төреге тікелей қатыстары болуы мүмкін. Егер біз Маджму ат-Тауарихтегі Санжыраға назар салсақ, монолдорлардың қазіргі шежіресінен қарағанда мейлінше көп екенін байқаймыз. Оның үстіне монолдор қырғыз халқының ұйытқысы, олардың үлкен рөл ойнағаны туралы жақсы қырғыз мақалы бар. Келесі кезекте басқа қанатқа жататынын тайпаларды қарастырмыз. Олар ксару, ктай және r1a қырғыз субкладына жататын, бірақ алыс туысқандар саналатын тайпаларды қарастырамыз. Шартты түрде, олардың Әдігене және Тағайдың ұрпақтарымен алшақтау уақыты 10 ғасырдан астам уақыт бұрын басталды және Маджму ат-Тауарихта атап көрсеткен Санжыраға сәйкес келеді. Тағы атап өтерлігі, осы үлкен екі қанаттан бөлек ечкілік бар, оның да тарихы өте қызық. Өкінішке орай, ол аз зерттелген, осы тайпалардың ішінен тек қыпшақ тайпасы ғана зерттелген. Қыпшақтардың басым бөлігі c2f1756 гаплотобына жатады, яғни бұл башқұрт қарағай қыпшақтарының арасында, сондай-ақ Астраханда тұратын және сол өңірдегі тағы басқа ноғай тайпаларында кездесетін нақты қыпшақ субклады. Бұл қыпшақтардың үлкен субкладының тамыры ғұнның Егінкөл деген жердегі қорымына тікелей қатысы бар. Бұл қорымға Моңғолияда, біздің дәуіріміздің екінші, үшінші ғасырларында жерленген. Бұл қыпшақтардың аталық генетикасы сәл басқа, алайда атап өтерлігі, қырғыз руларының барлығында кем дегенде аталық тұқымда әртүрлі генетика бар, бірақ аутосомдық тұрғыда бұл шығу тегі бойынша ортақтығы бар үлкен этногенетикалық топ. Адам қыпшақ болса да, өзінің аутосомалық портреті және өзінің айдентификациясы бойынша қырғыз болып саналады. Аутосомдық портреттерді, митохондриялық ДНҚ портретін және Y хромосомаларының портретін қортындылап, қарастыратын болсақ, шын мәнінде қырғыз этникалық тобының қалыптасуында үш үлкен популяцияның рөл ойнағанын байқаймыз, әрине, олардың басым көбі енисей қырғыздары. Олар Алтай аумағында болып, өз ұрпағын тек қазіргі қырғыздар арасында ғана емес, оңтүстік алтайлықтар мен поляк-литва татарлары арасында қалдырған. Бұл ең үлкен құрамдас бөлік, бірақ араласқан. Біріншіден, монолдор немесе моғолдармен араласқан, яғни бұл бірнеше тайпалар арқылы санауға болатын моңғол құрамдас бөлігі. Генетика бойынша, монолдор, жору, қатаған сынды тайпалар моңғолдық старкластерге жатады, ал бұл өз кезегінде қазақтарға, хазарларға, моңғолдарға да тән. Яғни қазіргі қырғыздардың бойында бар моңғол компоненті, бірақ анау айтқандай көп емес шығар. У хромосома бойынша ол шамамен 20% құрайды, қалғанының бәрі сәл басқаша. Келесі әрине, ечкілік сынды топтың қосқан үлесін атап өткен жөн болар, өкінішке орай, қандынлар да, наймандар да, найғұттар да әлі толық зерттелмеген, бірақ қыпшақтарды алып қарайтын болсақ, біз бұл деректерді экстраполяциялап, қанды, қыпшақ және найман сынды рулар қырғыз халқының қалыптасуында үлкен рөл ойнады деп айта аламыз. Алтайда, Ертістің бойында аталған рулармен араласу үрдісі қырғыз халқының қалыптасуында үлкен рөл ойнады. Тиісінше, қырғыздардың шығу тегі туралы айтқан кезде қазіргі қырғыздар кезінде 14 ғасырда өз араларында араласып кеткен және қазіргі Қырғызстан аумағында тұратын қазіргі қырғыздардың пайда болуына негіз болған осындай үш құрамдас бөліктен тұрады. 20:00 Ноғайлар Бұл дәрісте қарастыратын келесі халық бұл – ноғайлар. Қазіргі ноғайлар сондай үлкен халық емес, қазіргі кезде Астрахан облысы, Қарашай-Черкесияда, сондай-ақ 3 бөліктен тұрса да, шартты түрде бір ғана аудан деп аталатын Дағыстандағы Ставрополь (тереклі-мектеб) және Шешенстанның Шелковской ауданында тұратын шамамен 100,000 адамды жатқызуға болады. Онда да ноғайларды үлкен массиві өмір сүреді, олар өкінішке орай үш әкімшілік бірлікке бөлінген. Сәйкесінше, бұл ноғайлар өз сана-сезімін сақтап қалды, олар қазір бөлек ұлт деп саналады. Ал оларды татар, қазақтар деп атау әрекеті, бұл әрине саяси құрылымдау, саяси пікірталас, бірақ ғылыми емес. Әрине, бұл өз тіл тобына жататын барлық халықтарға жақын, тарихы бөлек халық. Ноғай тілі қыпшақ тілі тобына, сонымен қатар қазақтар, қарақалпақтар, ноғайлар кіретін ноғай топшасына жатады. Ноғай терминінің шығу тегі ол біршама даулы тақырып. Кейбіреулер Ноғай ұлысында өмір сүрген халықтан шыққан деп санайды, 13 ғасырда Алтын Ордада сондай бір түменбасы болған, сондықтан олар ноғайлықтар деп санайды. Басқалары оны 14 ғасырда Сығанақта өмір сүрген Қара-ноғай деген ханмен байланыстырады, оның халқы ноғайлар болған деген пікір бар. Бұл әлі даулы мәселе, оған кейін ораламыз. Десе де атап өтерлігі, ноғайлардың ұрпақтары қазіргі кездегі көптеген ауқымды халықтардың ішінде өмір сүреді. Олардың ұрпағы түріктердің арасында өмір сүріп жатыр, олардың жартысы өзіндік сана-сезімінен айрылды, ал жартысы ұжымдасып бір ауылда өмір сүріп, өз сана-сезімдерін сақтап қалды. Ноғайлардың басым көбі қазір қырым татарларының құрамында өмір сүреді, бірақ олар шығу тегі бойынша – ноғайлар болса да, қырым-татар халқының бір бөлігін құрайды, ноғайлардың басым бөлігі әртүрлі татарлардың арасында, сондай-ақ башқұрттардың арасында өмір сүреді, ноғайдың көптеген ұрпағы қазақтардың арасында да бар. Ал қарақалпақтарға келсек, олар да ноғайлар, бірақ атаулары бөлек, бірақ бұл атаудың олардың бұрынғы атауларымен байланысы жоқ. Сонымен қатар ноғайлардың ұрпақтары қазіргі Румыния аумағында тұрады және румын татарлары деп аталады. Айта кетерлігі, ноғай терминінің шығу тегіне келгенде бұған дейін айтқанымыздай бұл атаудың шығу тегіне қатысты екі көзқарас бар. Мақалаларымда негіздеген өз көзқарасыма келсем, Едігенің бабалары яғни барлық ноғайлардың емес, тікелей Едігенің бабалары Ноғайға қызмет еткен, сондықтан сөзсіз олармен байланысы бар және осы атауға ие болды. Мифология, батырлық эпостар бойынша Едігенің екі арғы бабасы бар, бірі – Өзбек дәуірінде өмір сүрген ислам тарихшысы Түктішашты-Әзиз баба, екіншісі – оның әкесі Аңшыбай, Ноғай ел эпосында оның Ноғай елінде тұрғаны туралы айтылады. Расында, егер оның ұлы Өзбек дәуірінде өмір сүрсе, демек оның әкесі одан ерте дәуірде өмір сүрген. Тарихи тұлғалармен салыстырсақ, аты-жөні және өзінің өмір сүру жағдайына сай Аңшыбаймен сәйкес келетін адамның өмір сүргені расталды. Күлімсінің баласы Әмір Янжы өзінің екі ағасымен бірге Ноғайға қызмет еткен. Ноғай жеңіліске ұшыраса да, ол тірі қалған, әрі қарай жер аумағына ие болып, сол жерді өзі басқарған екен. Сірә, Аңшыбай дегеніміз осы Янжының өзі, Ноғайдың серігі және Ноғай ұлысы мен Едігенің арғы тегін, өзін байланыстыратын адам. Едігенің руының өзі ақмаңғыттардың ішінде болуы мүмкін, ол ақмаңғыт руынан шыққан, ол ру Ноғайлы және Ноғай деп бөлінген. Бұл бөлініс оның қандай саяси реңкке ие болғанына қарай қойылған лақап атау еді. Ноғай заманында Алтын Ордада діни соғыс болды. Бір жақта Ноғайдың өзі басқарған мұсылман партиясы болса, екінші жақта Тоқты ханның атасы Сәджідай-гүрген басқарған будда партиясы болды. Бұл мұсылмандар мен буддистер арасындағы күрес еді, сондай-ақ басқа да саяси элитаның өкілдері болды. Мысалы, Хулагу тұсындағы Иранның шекарасында өмір сүрген және кавказ шекарасын бақылаған Томатоқтыны атауға болады. Бастапқыда ол ислам дінін қабылдады, бірақ кейін исламнан бас тартып, буддизмді қабылдады, сәйкесінше, оны Мұртат Тоқта деп атаған, мұндағы Тоқта – тоқтау, бас тарту мағынасын білдіреді. Бұл ислам және буддистік партиялар арасындағы соғыс мұсылмандардың уақытша жеңілісімен аяқталды. Ноғайлар мен олардың жақтастары жеңіліске ұшырап, бейресми түрде Ноғайдың жақтастары мен Алтын Ордадағы мұсылман партиясы өздерін Ноғайлы деп атаған болуы бек мүмкін, сондықан бұл атау ауызекі дәстүрде бекіп кеткен. Кейіннен Ноғайға қызмет етіп, соғысқан және мұсылман партиясының тарабында болғандар бұл атауды сақтап, Ноғай Ордасының, Ноғайтан, Ноғай ел және тағы басқалардың атауына негіз болғаны айқындалды. Ноғай терминінің өзі Ноғай ұлысынан және Ноғайға қызмет еткен Едігенің арғы бабаларынан шығады. Егер біз ноғайлардың шығу тегін алсақ, ноғайлар сөзсіз бұрынғы Алтын Орда эпосының бір бөлігі. Ол ауқымды еді, 92 рудан тұрды, бұл рулардың бір бөлігі ноғайларға сіңісіп кетті. Атап өтерлігі, ноғай термині политоним болды, яғни Едігенің ұрпақтары болған ноғай бектерінің бодандығын қабылдағандардың бәрі ноғайға айналды. Қазақ, өзбек, ноғай, татар деген терминдердің барлығы саяси дәстүрді немесе саяси бағыт-бағдар өзгеріске ұшырағанда тез өзгеріп отыратын политоним екенін өткен дәрісте айттым. Әртүрлі дереккөздерге сүйенсек, Ноғай ордасы, оның құрылуы мен нығаюы ноғай бегі Мұса, сондай-ақ оның ағасы Ямгүрші және көкесі Абаспен байланысты, бұл үш адам бейресми түрде Ноғай ордасының негізін қалағандар деп саналады. Әрине, мұның бәр шартты және саяси дәстүрге сай, әрі Едігенің заманынан басталады. Олардың сіңірген еңбегі мемлекет басында дәстүрлі түрде хан тұрғанда (кей хандардың есімдері тіпті сақталмаған), нақты билікке Едігенің ұрпақтары – Мұса, Ямгүрші және Аббас ие болғанын, сондай-ақ Хорезм бекте де билік болған (Аббастың ағасы), сондай-ақ олар Шыңғыс ханның ұрпақтары болмаса да, аталған ұлыстарды басқарған. Мұсаның заманында Ноғай Ордасы күшейіп, шартты түрде айтқанда ноғайлар мен сібір татарлары және басқа да ұлттар Үлкен Орданы құлатқан 15 ғасырдың соңына қарай маңызды рөл ойнай бастады. Ноғай Ордасы Үлкен Орданың бүкіл аумағына ие болды және үлкен мәртебеге де ие болды. Қазақ ханы Қасым Ноғай ордасына шабуыл жасай бастағанда ноғайлардың иелігіндегі мүлкі азайып, олардың жартысы Қасым ханға, бір бөлігі Қырым хандығына өтті, ал ноғайлардың саны азайып кетті. Бірақ Қасым хан қайтыс болғаннан кейін олар жерлердің көп бөлігін қайтарып алды, сол кезде Ноғай державасының билік ауқымы мен ықпалы зор болып, үлкен халыққа айналды. 16 ғасырдың ортасына қарай Ноғай Ордасының ұлан-ғайыр жері болды, ал Ұлы Далада өмір сүрген халықтың басым көбі, тіпті сонда тұрған қазақтардың өзі ноғайлар атауын алып, ноғайларға айналды. Тіпті қазақ ханы Қожа-Мұхаммед өзінің үш жүз мың халқымен бірге ноғайлардың арасында өмір сүрген. Бұл жерде ноғайлар мен қазақтар сол кезде политонмимдер болғанын және оның қазіргі ұлттық тиістілік шындығын білдірмейтінін түсіну керек. Бұл жай ғана саяси бағдар ғана. Одан кейін ноғайлардың тағдыры қиын болды. Алғаш рет Исмайыл және оның ағасы Жүсіптің арасында соғыс болғаннан кейін, Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Кавказ аумағында тұратын Кіші Ноғайлар, Алтыауыл немесе Жамбайлық Ордасы пайда болды. Бұл бөлініп кеткен 6 ағайындының Ордасы және үлкен Манағай Ордасы болған. Бұл үш бірлестік еді, бірақ қазақтар мен қарақалпақтардың дәстүрінде Ормамбет бидің өмірден өтуі Ноғай Ордасының ақыры саналады. Едігенің Ораз-Мұхаммед деген ұрпағы болған, ол халық фольколорында Ормамбет би деген атпен танымал. Ақсақалардың деректерді жазып алған Шоқан Уәлихановтың сөзіне және қарақалпақтардың эпостарына сүйенсек, ол 1598 жылы қайтыс болып, қазақтар, ноғайлар және қарақалпақтардың арасында түпкілікті бөліну болған, дәл осы дата Үлкен Ноғай Ордасы, Ноғай бірлігі мен тұтастығының соңы саналады. Қазіргі ноғайлар ноғайлардың әртүрлі топтарының ұрпақтары, олардың тарихы сәл басқаша. Ноғайлардың жартысы Қырымға бағынып, үлкен аяқтарға қарсы соғысып, үлкен мәселелерге тап болды, олардың бағдары сәл басқа. Ноғайлар туралы айтқанда, біз бақылап отырған оқиға бізге белгілі дереккөздерден қарағанда кең болуы мүмкін екенін тарих аңғартады. Өкінішке орай, қазіргі ноғайлар Ресейдің әртүрлі аймақтарында тұрады, осының салдарынан оларда әлі күнге дейін бір халықты білдіретін белгілі бір институттандырылған рәсімделген автономия жоқ, кейбір зерттеушілер ноғайлар мен қазақтардың, ноғай, татар, башқұрт халықтарының туыстығын жоққа шығарады. Шындығында, туыстық байланыс бар, ноғай тілі қазақ пен қарақалпақ тіліне өте жақын, аталық сызыққа тоқталмаймыз, себебі әрқайсысының өзіне тән жеке аталық сызығы бар, генетиканы қарастыратын болсақ, аутосомдық маркелер бойынша, ноғайлар біртұтас халық болғанмен, аутосомалық үлгілері сәл өзгеше. Астрахан, Ставрополь, Дағыстан территорияларында тұратын ноғайлардың әртүрлі этнографиялық топтары аутосомдық тұрғыда кіші ноғайлармен көбірек байланысты және мейлінше алшақ тұратын ноғайлардан қарағанда қазақтарға көбірек жақын. Сондықтан, оқиға келбеті әрқилы, расында ноғайлар, қазақтар, қарақалпақтар тілдік және мәдени тұрғыдан алып қарағанда бір-біріне жақын. Айта кету керек, лингвист ғалымдардың зерттеуіне сәйкес, 16 ғасырдың екінші жартысына дейін ноғайлар, қазақтар, қарақалпақтарға ортақ болған ортақ лингвистикалық кеңістік және ортақ лингвистік тіл болған. Осы кезеңнен кейін бұл тіл бөлініп, бөлшектенді, қазір бұл тілдердің сөздік қоры әртүрлі және бір-бірінен аздап ерекшеленеді. Бірақ бұған дейін олар біртұтас тіл болған. 33:00 Қарақалпақтар Қарақалпақтар өте қызық халық, атауының өзін қара қалпақ/баскиім деп аударуға болады. Шығу тегінің әртүрлі нұсқалары бар, мұнда да қазақтардағыдай мәселе бар. Халықтың атауының шығу тегі мен халықтың өзінің шығу тегі сәл басқа дүниелер екенін білеміз. Белгілі бір зерттеушілер қарақалпақтар қара қалпақ деп аталған ежелгі халықтың мұрагерлері деп санайды. Қара қалпақтар түркі көшпенділері болған, олар орыс княздіктерінің аумағында өмір сүріп, орыс князьдеріне қызмет етіп, оларға тікелей қатысы болған. Біз атаудың сәйкес келіп тұрғанын байқаймыз яғни қара қалпақтар – қарақалпақ екеуі бір атау. Араб деректерінде оларды «қара бөріклі» - қара қалпақ деп атайтын түркі атауы кездеседі. Иә, атаулар бір-біріне сәйкеседі, дегенмен қара қалпақ халқының қарақалпақтарға қатысы жоқ. Ол бар-жоғы сәйкестік, ешқандай негізі жоқ қызықты тарихи сәйкестік қана. Бұл халық туралы біз не білеміз? Бұл халық алғаш рет 1598 жылы жазылған дереккөздерде кездеседі. Дереккөздерге сәйкес, 1598 жылы үлкен Ноғай Ордасының биі Ораз-Мұхаммед қайтыс болды, және сол кезден бастап қазақтар мен ноғайлар бөлініп кетті деп саналады, қарақалпақтар бөлек кеткен. Дереккөздерге сүйенсек, қарақалпақтар Орталық Азияға дәл осы кезеңде келген. Олар Ташкент үшін соғысып, күн астынан өз орындарын табуға тырысады. Айта кетерлік жайт, оларды қарақалпақ деп атаудан бөлек, олардың шығу тегін де білдіретін екінші атауы болған, ол – маңғыттар. Қарақалпақтар негізінен қазіргі ноғайлардың арғы тегі саналатын батыс ноғайлардан бөлініп кеткен шығыс ноғайлар. Сәйкесінше, олар ноғайларға да, қазақтарға да жақын халық. Орталық Азияның аумағына келгеннен кейін қарақалпақтар қала үшін саяси күреске қатыса бастады. Сонымен қатар олар шайбанидтердің белгілі бір тармағын таққа жиі отырғыза бастады. Әуелі бұлар Өзбекстан жақтың шайбанидтері, Баба Сұлтанның ұрпақтары болды. Орта Азиядан келген басқа шайбанидтермен күрескен шайбанид болған. Оның қарақалпақтармен белгілі бір байланыстары болғанға ұқсайды, бұл қарақалпақтар оның ұрпақтарын заңды билеушілер деп танығаннан көрінеді. Бірақ кейбір зерттеушілер олар таққа отырғызған адамдар жалған атаққа ие болушылар деп санайды. Бірақ фактінің аты факті, олардың өз дәстүрі болған және өздерін көбіне Баба Сұлтанның үйімен байланыстырған. Осы кезде олар шынымен аталған аумақтар үшін күресе бастады, бірақ шамасы олар қазақтарға тез сіңіп кеткен немесе бағынған. 1595 жылы Тәуекел хан өзінің ағасы Шах-Мұхаммедті қалмақтарға билеуші етіп қойған деген дерек бар. Менің нұсқам бойынша, 1595 жылғы қалмақтардың сол кездегі жоңғар, ойраттар мен қалмықтарға еш қатысы жоқ. Сол қалмақтардың қарақалпақтарға тікелей қатысы бар, себебі 16 ғасырдағы бітікшінің қалмақ-қалпақ дегендей қате жіберуі оп-оңай. Сәйкесінше, қазақтар сол кездің өзінде-ақ қарақалпақтарға ықпал етіп, үстемдік еткен, Тәуекел ханның ағаларының бірі Шах-Мұхаммед қарақалпақтардың алғашқы билеушілерінің бірі болған. Сондай-ақ аңыздарда да жазылғандай, Тәуекелдің ұлы Батыр Ұлытауды мекендеген, қытай-қыпшақтар деп аталатын қарақалпақтардың бір бөлігін билеген. Кейін олар бас көтеріп, Батырдың билігін құлатып, оңтүстікке қарай ауған. Тәуекел хан ислам дінін уағыздап, қарақалпақтардың арасында исламды насихаттау үшін адам жіберген деген аңыздар да бар. Сондай адамдарың бірі Қазақстандағы Сунақ руының арғы тегі атышулы Сунақ-ата еді, оны Тәуекел хан қарақалпақтарға ислам дінін насихаттауға жіберген. Бұл деректің бәрі 17 ғасырдың басында қарақалпақтар қазақ хандығының бір бөлігі болғанын көрсетеді, бірақ мысалы, 1730 жылы жарияланған Иоган фон Старинбергтің картасы бар, ол 17 ғасырдың басындағы өмірді, нақтырақ айтқанда үштен бірін көрсетеді, онда қарақалпақтардың қазақ хандығының бір бөлігі болғанын, яғни олардың автономия деп аталғанын, десе де хандықтың бір бөлігі болғанын көреміз. Ол кезде қазақ хандығының құрамында қарақалпақтар да қырғыздар сияқты үлкен рөл атқарды. Біз қарақалпақтардың расында қазақтардың бір бөлігі болғанын көрдік, бірақ XVIII ғасырдың екінші үшінші, тіпті екінші жартысында қарақалпақтарға Күшімұлдары бағыт алды яғни Сібір ханы Күшімнің ұрпақтары да шайбанидтер, Жошының ұлының ұрпақтары болған, тиісінше олар қарақалпақ деп аталатын өз династияларына ие болды. Қарақалпақтан шыққан ең әйгілі хан бұл – Күшік хан, ол Күшімнің ұрпағы, Түркістанда жерленген, яғни қазіргі шаһарда жазбалар орнатылған, егер сол жазбаларға мән беріп қарар болсақ, Күшік атты адамның жерленгенін көреміз. Бірақ зерттеушілер бұл Ораз-Мұхаммедтің ағасы, Шыңғыс тегінен шыққан Күшік сұлтан деп санайды, бірақ Күшіктің құрметіне салынған шағын ғимарат башқұрттар мен сібір хандығына тікелей қатысы болған, өмірінің соңында өзі жерленген Түркістан қаласында өмір сүрген қарақалпақ ханына тиесілі деп санайды. Егер қазіргі қарақалпақтардың тектік-тайпалық құрылымын қарайтын болсақ, онда екі үлкен бөліністің барын көреміз, біреуі Арыс-құңғырат деп аталады, бұл генетикасы бойынша шығу тегі әртүрлі тайпалардың шоғыры. Арыс-Онтөрт-ұру дейтін 14 ру бар, бірақ шын мәнінде онда төрт үлкен ру ғана бар, бұл қытай-қыпшақ, маңғыт-кенегес рулары. Бұл төрт ру қарақалпақ халқының қанаты саналады. Маңғыттар үлкен рөл ойнайды, егер ортағасырлық дереккөздерді алып қарайтын болсақ, қарақалпақтардың құрамында жалайыр және ябу сияқты тайпалар болған, бірақ бұл тайпалар қазіргі қарақалпақтарың арасында жоқ. Қарақалпақ жалайырлары 1740 жылдары толықтай қазақтардың құрамына өтті, олар қазіргі Орта жүз қазақтарының ортасында өмір сүретін сырманақтар атауымен танымал. Сондай-ақ олармен бірге Кербұлақ өңірін мекендеген маңғыт және кенегес деген тайпалар да кеткен, бұдан өзге әлімұлы руының ішінде өмір сүретін кенегестер, айдарлар дейтін қарақалпақтардың бір бөлігі өмір сүреді. Егер олардың рулық құрылымын зерттейтін болсақ, тікелей аталық сызығы бойынша қарақалпақтар сөзсіз қазақтарға жақын. Онда біз қазақтарға тән сол баяғы субкладтарды, кластерлерді көреміз. 2star генетикалық вариациялар класстерлері үстем түседі, сондай-ақ r1a, B1, m 478 m73 қыпшақ гаплотобы бар және тайпалар мен рулардың сәйкестігі, әрі генетикалық сәйкестік У хромосома тұрғысынан қазақтар қарақалпақ халқына ең жақын халық екенін көрсетеді. Егер аутосомалық маркерлерге назар салсақ, өкінішке орай, Баязит Енұзбаевта қарақалпақтардың үлгісі болмады, бірақ кейінгі басылымдарда қарақалпақтар аутосомдық тұрғыда ноғайлар мен қазақтардың арасында тұр. Атап өтерлігі, қарақалпақтар мен қазақтардың тілдері өте ұқсас, мысалы, бір адам 5 жыл бойы қарақалпақтармен жұмыс істейді, сосын 5 жылдан кейін ғана олардың қарақалпақ екендерін біледі. Ал бұған дейін мүлдем олай ойламаған, себебі екі тілі өте ұқсас және шығу тегі де өте жақын. Мұндай мысалдар өте көп. Қарақалпақтардың аутосомасын зерттеу жақын болашақтың еншісінде, оны зерттеп, қарау керек, бірақ өкінішке орай, қазіргі уақытта қарақалпақтардың саны азайып барады, қарақалпақтар мен қазақтардың арасында ұлтаралық ағын бар дейді, олардың жартысы Өзбекстаннан Қазақстанға қоныс аударады, кейбіреуі өздерін қазақ деп жаздырады, ал кейбіреуі өзінің кімдігін сақтайды. Бірақ қазір өкінішке орай, қарақалпақтардың саны Орталық Азиядағы басқа халықтармен салыстырғанда өсіп жатқан жоқ. Қарақалпақтарды зерттеу бізге әлі де жүзеге асыру керек міндеттердің бірі. Қарақалпақтардың бір қанаты – маңғыттар, кенегестер, қыпшақтар, қытайлар туралы азды-көпті анықталған деректер бар болса да, Арыс-құңғырат әлі толық зерттелген жоқ, генетикалық тұрғыда әлі де зерттеуді қажет етеді, қолымызда тұжырымдар да бар. Әлбетте, қарақалпақтар – Алтын Орда ұрпақтарының бір бөлігі, бұл Ноғай Ордасының құрамында болған бөлік, 1598 жылдан бастап одан бөлініп шықты, ал қазір өзінің тарихы, мәдениеті мен дәстүрі бар з алдына бөлек халық. 43:14 Өзбектер Қазіргі өзбектердің шығу тегі туралы мәселе өте қызық. Әлбетте, бұл халықтың өте күрделі тарихы бар, бұған дейін атап өткеніміздей, халықтың атауы мен халықтың өзінің тарихы екі бөлек дүние. Мұнда да дәл қазақтар, қарақалпақтар мен ноғайларға тән жағдай қалыптасқан. Мұның бәрін жіктеп, ғылыми тұрғыда эмоциясыз қарастыру керек. Өзбек атауының өзі Алтын Орда ханы Өзбекке қатысты. Ол 1313 жылы қаңтарда билікке келді және оның барлық жақтастары өзбектер деп аталды. Кеңес заманында яғни төңкеріске дейін орта ғасырда болған өзбектердің Өзбек ханға еш қатысы жоқ деген қате ғылыми тұжырымдама болған. Бірақ қазіргі деректер шынында тікелей қатысы барын растап отыр. Бұл Алтын Орда дәуірінен шығады. Өзбекстанның ұлттық тарихына негізделмейтін кейбір нюанстар бар. Тарих туралы жазғанда өзбек мемлекетінің негізін қалаушылардың бірі Темірлан деп есептейді. Ол негізінен орта ғасырлық түсінікте өзбек болмаған, бірақ шартты түрде аталған мемлекеттің негізін қалаушы болып шығады. Міне, осы тұста халықтың атауы мен халықтың тарихы арасында айтарлықтай қайшылық бар екенін байқаймыз. Әрине, қазіргі өзбектердің басым бөлігінің Шағатай ұлысына және сол жерде орналасқан тайпалар мен халыққа айтарлықтай қатысы бар. Баязит Е аутосомдық зерттеулері бойынша ол қазіргі өзбектердің этногенетикалық ұжымының пайда болуын 13 ғасырға жатқызады, яғни дәл сол кезде көшпелілердің Өзбекстан аумағына қоныс аударатын үлкен көші-қон процесі жүрген, бұл өз кезегінде оқиғаның аутосомдық бейнесін өзгертті. Бірақ атап өтерлігі, өзбектер Дешті-Қыпшақ аумағынан шықты. Олар сол аймақта 15 ғасырға дейін және 15 ғасырдың соңына дейін көшпелі өмір сүрді, 16 ғасырдың басында Мұхаммед Шайбани бастаған өзбектердің басым бөлігі Орталық Азияны жаулап ала бастады. Сөзсіз мұнда атап өтерлігі, өзбектердің саны анау айтқандай көп болған жоқ. Мұхаммед Шайбанимен бірге 240 мыңнан 360 мыңға дейін адам қоныс аударған деген дерек бар. Бірақ бұл қате көрсеткіш. Егер егжей-тегжейлі қарап, Шайбаниге қатысты дереккөздерді бағамдар болсақ, адам санының көп болмағанын көреміз. Десе де Өзбекстан аумағын басып алған өзбектер үлкен саяси ықпалға ие болып, нақты айтқанда ақсүйек атанды. Тиісінше, олар жоғары лауазымға ие болғаннан кейін саны да тез өсе бастады. Өзбектер Шағатай ұлысы халқымен араласып, тікелей аталық сызығы бойынша халық саны да артты. Өзбекстан аумағына алғаш келгенде аталық популяцияның соншалықты көп болмағаны және аутосомдылыққа әсер етпегені белгілі. Сондықтан аутосомдық ықпал аз болды, бірақ У хромосомасы бойынша бақылай аламыз. Өзбектер туралы не айтуға болады? Барлық алғашқы деректерде өзбектер 92 тайпадан тұрған деп жазылған. Бұл тайпалардың тізімдері 15-16 ғасырлардан бері барлық жерде жазылған. Яғни осы 92 тайпаның Алтын Ордаға тікелей қатысы болған. Бұл Өзбек ханға бағынған тайпалар. Әрине, бұл жерде өзбек атауы мен ханның аты және этностың атауы бір-біріне тікелей қатысты, ноғайларда да дәл солай екенін білеміз. Ноғай және оның жақтастары ноғайлар, Өзбек хан, ал оның жақтастары дәл солай өзбектер. Сәйкесінше, 1313 жылы Алтын Ордада мұсылман партиясы жеңіске жетіп, осы партияның жақтастары өзбектер яғни Өзбек ханның тараптастары деп аталды. Өзбектерге қатысты қазіргі көзқарас аталған халықтың атауы бойынша Жошы ұлысының құрамында пайда болғанын растайды, яғни өзбек Жошы ұлысының құрамындағы көшпелі халықтың атауы болған. Жошы ұлысында татарлар мен өзбектердің өзара байланысының қалай өрбігені туралы айтар болсақ, татарлар мен өзбектер 2 экзоэтноним, Жошы ұлысының біртұтас халқының 2 сыртқы атауы. Мысалы, дойче яғни неміс халқын алайық, оларды орыстар немістер дейді, ағылшындар германдар дейді, біреулер алмандар деп атайды, бірақ бұл бір халық. Егер біз бұл халық туралы аз білсек, Германия аумағында дойче, немістер, германдар, алмандар дейтін төрт халық тұрыпты деп ойлайтын едік, бірақ шын мәнінде бұл бір халықтың бірнеше атауы ғана. Дәл солай татарлар мен өзбектер бір халықтың атауы яғни бұл Алтын Орданың көшпелі халқының атауы деген сөз. Кейінірек 16 ғасырда ғана өзбектердің қазіргі Орталық Азия аумағына қоныс аудару процесі басталды, дәлірек айтсақ, ол расталды. Осы ретте айта кететін жайт, бұған дейін 1450 жылы әртүрлі ірі рулардың көші-қон процесі болған, Арғын руы Тимурид Әбу Бәкірмен бірге Орта Азия аумағынан кетті. Бабырдың серіктестерінің арасында Минг тайпасының болғанын, олардың бұл аумаққа ертерек келгенін білеміз. Мұхаммед Шайбанимен бірге үлкен көші-қон процесінің болғанын, сондай-ақ Хорезмге кіріп, хорезмдік өзбектердің негізін салған екі ағайынды Бейбарыс пен Елбарыстың да кезінде үлкен қоныс аударудың болғанын байқадық. Біз оқиғаның тұтас картинасын көрдік, олардың этногенезінің әлдеқайда күрделі екенін түсіндік. Сонымен бірге Өзбекстан аумағында әр түрлі тілдік топтағы түркілер өмір сүрді, яғни Ферғана алқабында өмір сүрген түркілер көбіне қарлұқ тілдес топқа жатады, Хорезмде өмір сүрген түркілер,өзбектер көбіне оғыз тілінде сөйледі, қазіргі Тәжікстан, Қашқария, Сурхандария аумағында өмір сүрген көптеген өзбек түркі тілінің қыпшақ диалектілерінде сөйледі. Тиісінше, олардың түркі тілдерінің ішінде үш түрлі тілдік топшаға ие болуына байланысты олардың тарихы да сәл өзгеше болып келеді және қазіргі әдеби өзбек тілі қарлұқ тілдері тобына жатады, бірақ халық сөйленістері оғыз, қыпшақ сөйленістеріне жатады. Өкінішке орай, генетикалық тұрғыда өзбек халқы Орталық Азиядағы барша түркі халықтарының ішінде әлі де зерттелмеген халық, бұл олардың бірізділігінің өте аз көрсеткіші, яғни өзбек қыпшақтары өз алдына зерттелді. Өздерінің тайпалық тиістілігі жоқ өзбектер де бар. Тағы бірқатар өзбектер бар, бірақ олардың генетикалық тарихы туралы айту үшін олардың саны тым аз. Бірақ қолда бар дерекке сүйеніп айтар болсақ, аутосомдық тұрғыда өзбек халқы Шағатайдың қол астындағылар және оның көшпелі тайпалары мен басқа да түркі халықтары қазіргі Өзбекстан аумағына қоныс аударып, онда аутомосдық бірліктің негізін қалаған 13 ғасырда пайда болды. Десе де өзбектердің 14, 15, 16, 17 ғасырлардағы көші-қоны қазіргі Өзбекстанның аутосомалық бейнесіне айтарлықтай әсер еткен жоқ, бірақ генетикалық тікелей аталық У хромосомасы сонда қалған өзбектерге тиесілі, қолда бар дерек осындай. Бұл ретте, өзбектердің этногенезін зерттеу болашақтың еншісінде. Олардың этногенезін нақты айту үшін әлі де орасан зор зерттеулер жүргізу керек. "

"4 дәріс Бұл дәрісте жырау мәселесін, қазақтың көне эпос дәстүрі мен олардың түп-тамырын қарастырамыз. Мұнда атап өтерлігі, әуел баста қазақ халқының ең негізгі музыкалық аспабы – бірі қобыз болса, екіншісі – домбыра болған. Бәріміз білеміз, жыл сайын домбыра күні тойлаймыз, сол күні көп адам бір алаңға жиналып күй тартып, үлкен флешмобтар өтеді. Ал қобыз мейлінше мистикалық аспап саналады, оның шығу тегі сәл басқаша. Жалпы қобыз немесе домбыра сынды археологиялық олжалар бұған дейін де болған. Бұл олжалардың түрік қағанаты тұсында, соған жақын заманда, ерте-ортағасырлық кезеңге сай келеді. Біз білетін заманауи үлгідегі стандартталған қазақ домбырасы ХХ ғасырда пайда болған. Әрине, оның алдыңғы үлгілері де осыған ұқсас болған, десе де стандартты тұрғыда әр домбыра өзінше ерекшеленді, кемшіліктерінің де болғаны рас. Егер қобызды алып қарайтын болсақ, қазақтың көптеген аңыз-әпсаналарында қобызды ойлап тапқан баршаға белгілі Қорқыт ата еді. Қорқыт ата – белгілі мифологиялық кейіпкер. Ол барлық деректерде оғыз халқының өкілі саналады. Оғыздар – Оңтүстік Қазақстан жерінде, Сырдария ауданына жақын жерде өмір сүрген халық. Олар аталған аумақта 8-11 ғасырлар аралығында өмір сүрген. Тіпті шартты түрде, Арезмшахтардың өзі де сол оғыздар, егер Оғыз наманы оқып шығатын болсаңыз, бәрі түсінікті болады. Мысалы, селжүктер, хорезмшахтар деп атап жүрген династияларымыз оғыздардың көзқарасы бойынша оғыз халықтары, бірақ олардың басқа түріне жатады. Негізінде оғыздар Сырдария өңірінде моңғол шапқыншылығына дейін өмір сүрді. Салдарынан, әрине, оғыздардың жартысы – түркімен тайпалары Жошы ұлысына бағынды, жартысы екі ағайынды Бату мен Орда Еженге бағынды. Оғыздар қазақтардың жадында жатталған. Қорқыт ата оғыз батырлық эпосының немесе оғыз аңыздары мен мифтерінің ғана емес, қазақтың да кейіпкері. Яғни ол туралы қазақтарда да жазылған. Егер ру-тайпалық жағынан алып қарайтын болсақ, ол не Қайы руынан, не Баят руынан шыққан. Шамамен ол Қайы руынан шықты деген нұсқа шындыққа жақынырақ. Осман империясының негізін салушылар да осы рудан шыққан, сірә, бұрынғы Османдықтар Қорқыт атаны, оның туыс-туғанын ерекше ұлықтаған. «Қорқыт ата кітабы» деген танымал шығарманың сақталып қалғанын білеміз, онда ол оғыз батырларының ерлік істерін дәріптейді. Аталған деректердің бәрі өте қызықты болса да, өкінішке орай қазақ фольклорында сақталмады. Қорқыт ата көбіне Сырдарияда өмір сүрген, қобызды ойлап тапқан адам ретінде танымал. Ол қобызды ойлап тапты және таратты. Бұл ретте қобыз домбырадан қарағанда танымал емес. Аты аңызға айналған, дереккөздерде сақталған ең алғашқы домбырашылардың бірі бұл Кетбұға Найман еді. Ол найман руынан шыққан. Аңызға сәйкес, ең танымал аңыз бұл сөзсіз – Ақсақ құлан. Аңызда Шыңғыс хан өзінің үлкен ұлы Жошыны ерекше мейірімі түсіп жақсы көретіні баяндалады. Жошы бірде құлан атуға шығып, бірден бірнеше құланды атып түсіреді. Құландар үйірін бастап келе жатқан Ақсақ құлан Жошыға қарай шүйлігіп шауып барып, оны аттан құлатады. Жошы сол сәтте тіл тартпай кетеді. Бұл халық арасында кең таңылған аңыз алғаш рет 14 ғасырда Ұлықбек шығармаларының бірінде жазылған екен. Ол Кетбұғаны ұлық жыршы яғни ұлы жырау деп жазады. Жырау – батырлық жыры яғни ол үлкен мәртебеге ие болған. Егер қазақ фольклорына назар салсаңыз, ең әуелі Кетбұға Найманның есімі аталады. Тиісінше, ол Жырау қозғалысының негізін салушы саналады. Оның жыршы деп аталу себебі оның биік мәртебеге ие болғанын көрсетеді. Жошы қаза тапқаннан кейін Шыңғыс ханның көңілі алабұртып, әлдебір жамандықтың болғанын сезеді, бірақ қол астындағыларына ұлы туралы қаралы хабар жеткізуге тыйым салады. Егер әлдекімнің батылы жетіп, жаман хабарды өз аузымен естіртер болса, сол адамның аузына қорғасын құямын деп ескертеді. Ешкімнің Шыңғыс ханға сүйікті ұлының мерт болғанын айтуға батылы жетпейді. Ол тек Кетбұға Найманның қолынан келеді. Кетбұға Шыңғысханға келіп, ләм-мим деместен, Ақсақ құлан күйін ойнай бастады. Бұл күй 1227 жылы шыққан көрінеді. Сондықтан күйдің тарихы да өте қызық. Ол күйді бір ауыз сөз айтпастан ойнап шығады. Күйде Жошының қаза тапқанын, бар жан дерті мен оқиғаның мән-жайын баяндап береді. Шыңғыс хан Жошының мерт болғанын түсінеді. Әрі Кетбұға Найманның ештеңе демегенін, бәрін домбыраның айтып бергенін де ұғады. Осылайша, домбыраның көмейіне қорғасын құюды бұйырады, қазір бәрімізге белгілі домбыраның шүмегі осыдан пайда болған екен. Домбыраның пайда болуы туралы аңыз осыған саяды. Ал 2027 жылы қазіргі заманауи домбыраның пайда болғанын (тырнақшаның ішінде) атап өтетін боламыз. Сондықтан, Кетбұға Найман фольклорда жазылған тұңғыш қазақ жырауы саналады. Атап өтерлігі, шын мәнінде қазақтарда батырлық эпостар өте көп. Бұл тек қазақтарда ғана емес, өзге де ұлттар да дәл солай, ендеше бұның бастауында кім тұрғанын айтып өтейік. Сол эпостарға сәйкес, қазақтың ең көне эпосы – Едіге жыры. Бұл эпос тек қазақтарда ғана емес, башқұрттарда, татарларда, ноғайларда да бар. Яғни бұл кең таралған эпос. Десе де 40-шы жылдары Едіге эпосын башқұрт пен қазақ, татар арасында зерттеген ғалымдар да зардап шекті. Үш халық та Едігені өзінің ұлттық құрылысы үшін дәріптеуге тырысты, яғни бұл эпос сол заманда өте тиімді еді. Бірақ ВППБ ОК шешімімен, Едігенің тұлғасына тыйым салынды, яғни Алтын Орда жыртқыш, қатыгез мемлекет саналды. Сәйкесінше, аталған зерттеулерге де тыйым салынды. Ал Едіге эпосына оралатын болсақ, мұнда Едігеге қатысы бар екінші дәрежелі кейіпкер бар. Сондай-ақ ол жырау мектебі дәстүрінің пайда болуына түрткі болған. Бұл – Cыпыра жырау, немесе Су жырау, немесе Сұр жырау, яғни оны әркім әрқалай атаған. Сыпыра жырау жыраулық дәстүрдің шығуына түрткі болған Кетбұға Найманнан кейінгі тұлға. Осы эпосты ойлап тапқан да Сыпыра жырау болса керек, ол жырды жан-жаққа тарата бастады. Бұл эпостардың не үшін керек болғанын түсіну үшін далалық өмір-салты қандай болды деген сұрақтың жауабын еске түсіру қажет. Даладағы өмір – бірсарынды және көңіл зеріктіретін өмір еді. Жаздан шығасың, қыстан шығасың, мал шығыны, «құлдыраудың» шегінде тұрған өмір, бәрі қырылып қалуы мүмкін. Мысалы, Едігенің заманындағыдай азаматтық соғыс та басталып кетуі ықтимал. Немесе табиғат апатынан бөлек, белгілі бір жаугершілік қақтығыстар болып, іргеңдегі көршің де сені мерт қылуы мүмкін. Дәл осындай жағдайда әскери күш-қайратты жырға қосудың белгілі бір мақсаты бар, себебі адамдар ұмтылатын белгілі бір үлгі-өнегенің болуы адамдардың соған бейімделуіне әкелді. Едігенің, өзге де батырлардың үлгі-өнегесі – ұлы дала батырлары үшін қажет дүние еді. Бұдан бөлек, эпостар мен жырлар, барлық батырлар жыры ойын-cауықтық сипатта болды. Домбыраның құлағында ойнайтын, жырды жатқа білетін, не интернет, не көңіл көтерудің басқа да мүмкіндіктері жоқ кең далада көне заман туралы әңгіме тыңдау, әр кеш сайын жыр оқитын жанның болуы көңіл көтерудің бір формасы еді. Ата-бабаларыңыз, болған оқиғалар туралы мәлімет алғаныңызда, мұның бәрі жазылып отырады. Бұл ойын-сауық 20 ғасырға дейін сақталды. Мұндай жандар үлкен құрметке ие болды, оларды әрқашан бір жерге шақыратын, себебі олардың сөздерінің зор салмағы бар еді. Көп жағдайда батырлық жырлар шынайы оқиғаларға негізделеді, бірақ ауыздан ауызға тараған кезде бұрмалауға ұшырауы мүмкін. Оқушылардың жаңа буыны бұрынғы ұстаздарынан алған даналықты сәл бұрмалауы бек мүмкін. Сыпыра жырау негізін салған Алтын Орда жырауларының дәстүрі 21 ғасырға дейін болды. Әрине, бұл Алтын Орда халықтарының бәріне емес, кейбіріне ғана қатысты. 21 ғасырдың ең танымал жырауы – бұл Базарбай жырау, неміс зерттеушісі Карел Райхель Едіге жырын Базарбай жыраудың аузынан жазып алған. Бұл жырау Алтын Орда дәстүрінің соңғы мұрагерлерінің бірі саналады. Негізінен адамдар бұл тарихтың бәрін баяндап отырып, тарихи жадтың бір бөлігін бойға сіңірсе, екінші шетінен, тарихи сананы қалыптастырып, жаңа үлгі-өнеге берген еді. Қазір Базарбай жыраудың оқушылары бар, тіпті Қазақстанда да бір оқушысы тұрады деген дерек бар. Бұл дәстүр мүмкін әлі күнге дейін бар шығар. Атап өтерлігі, бұл дәстүр Қазақстанда бұған дейін жойылып кеткен, егер бұл жанды дәстүр сақталған болса, үлкен игілік болмақ. Бұл оның біз білуге және жадымызда тұтуға тиіс мәдени мұрасының бір бөлігі. Сөзсіз, Қазақстанның батысындағы, оңтүстіктегі ақындар жырларды орындап бере алады, алайда мәдени капитал тұрғысынан қарасақ, сабақтастықтың болуы мейлінше қызық болар еді. Ал Едіге жырының авторы Сыпыра жырау болуы бек мүмкін. Едігеге қоғам тарапынан заңға сәйкес болу керек болды, яғни ол Шыңғыс ханның ұрпағы емес, сондықтан оның заңға сай болуы үлкен күмән тудырды. Оның шығу тегін халифа Әбу-Бәкірге телитін шежіре ойлап табылды. Сірә, бұл эпос Едігенің заңға сай келетінін және оның тұлғалық болмысын дамытудың бір тәсілі болды. Сыпыра жыраудан кейін жаңбырдан кейін шыққан саңырауқұлақтай болып жаңа эпостар қаптап кетті. Бірақ бұлар әртүрлі эпостар. Мәшһүр Жүсіп Көпейдің классификациясы бойынша, ең көп тараған үш эпос – Едіге, Шора батыр және Қобыланды. Шора батыр туралы эпос. Шора Нарықов – атақты батыр, дереккөздерде жиі кездеседі. Шора мен Едіге – эпоста да, дереккөздерде де кездесетін санаулы батырлардың бірі. Ол Қазақ хандығында ақсүйек болған, ағайын-туыстарымен бірге Қазақ хандығының тәуелсіздігі үшін күрескен. Қазақ шежіресіне сәйкес, Шора батыр белгілі Тама руының атасы саналады. Оның шығу тегін, тарихын зерттеу – өте қызық. Шынында, осы эпосқа сәйкес, Шора – Нарықтың ұлы, Нарық Қырым және тағы басқа жерлерде ақсүйек болған. Ол Ақша ханға қарсы соғысады. Ақша хан қазақ тілінде Ақ патша деген мағынаны білдіреді. Орыс патшасы туралы сөз қозғағанда түркілерден бастап моңғолдарға дейін оны Ақ патша, Ақша деп атайды. Шора Нарықов Ақшамен соғысты, Ақша әлбетте орыс патшасы. Оның жарқын, қызықты өмірі осы эпоста жақсы суреттелген. Оның Едігеден кейінгі екінші кең таралған эпосы да өте танымал болған. Кең тараған үшінші эпос – бұл Қобыланды батыр туралы. Егер бірінші жағдайда Едіге мен Шора батыр тарихи деректерде аты қалған тарихи тұлғалар болса, Қобыландының жайы мейлінше күрделі. Біріншіден, Қобыланды жырының нұсқалары өте көп, олардың бәрі әртүрлі. Меніңше, тарихта екітүрлі Қобыланды болған. Қыдырбайдың ұлы Қобыланды және Тоқтарбайдың ұлы Қобыланды. Қазақ шежіресіне сәйкес, Тоқтарбайдың ұлы Қобыланды қазақ қыпшақтарының атасы. Бұл жырлар Тоқтарбайдың ұлы Қобыланды туралы. Орта жүзде кең таралған. Сонымен қатар Қыдырбайдың ұлы Қобыланды туралы да эпостар бар, олар Кіші жүз аумағында көп таралған. Ол екеуі екі бөлек адам. Әртүрлі дәуірде өмір сүрген. Біздің зерттеулерімізге сәйкес, Тоқтарбайдың ұлы Қобыланды Едіге, Тоқтамыс, Темірлан, Ақжол және т.б тұлғалардың заманында өмір сүрген. Бұл шамамен 14 ғасырдың екінші жартысы және 15 ғасырдың басы. Ал екіншісі сәл кейінірек, Қарасайқазы тұсында айтылады. Бұл Ноғай Ордасы пайда болған 16 ғасырдың екінші жартысы. Қыдырбайдың ұлы Қобыланды да содан шыққан. Бұл екі тұлғаның өмірі де екітүрлі болған. Қыдырбайдың ұлы Қобыланды Қоблан қыпшақ деген атпен Едіге эпосында айтылады. Қобыландының өзі де, ұлы да Темірланмен соғысқаны туралы эпостар сақталып қалған. Бұл Қобыландының Темірланның замандасы болғанын аңғартады. Қобыландының қазақтармен байланысы туралы кең танылған бір әңгіме бар. Бұл әңгімеге сәйкес, Әбілқайыр ханның екі кеңесшісі болған. Оның бірі Арғын руынан тараған Ақжол болса, екіншісі Қыпшақ руынан шыққан Қобыланды. Бұл екі кеңесші бір-бірімен жауласып, нәтижесінде Қобыланды Ақжолды өлтіреді. Осындай қитұрқы қазаға наразы болған Ақжолдың туыс-туғаны Әбілқайыр ханға келіп, Қобыландыны жазалауды сұрап, әділеттілік талап етеді. Бірақ Әбілқайыр Қобыландыны жазаламайды, сондықтан Ақжолдың туыстары Жәнібек және Кереймен бірге Моғолстанға қоныс аударады. Осылайша қазақ хандығының негізіне, ұйытқысына айналады. Бұл өте әдемі аңыз. Ақжолға қатысты толғаудың сақталғанын білеміз яғни Ақжолдың әкесі Қодантайшы ұлы мерт болғанда жан дертін ақтарып, толғау жазған. Бұл жақсы аңыз 19 ғасырда жазып алынған. Сосын, Ілияс Есенберлиннің арқасында ұлттық канонға, оның «Көшпенділер» атты романына енеді. Дегенмен бұл мәселе төңірегінде әлі де даулы пікірлер бар. Егер алғашқы жазба дереккөздерін алып қарасақ, Әбілқайырда да, Ақжолда да, Қобыландыда да мұндай кеңесшілердің болмағына расталады. Бізге оның екі жүзден астам серіктесінің есімі белгілі, бірақ олардың арасында есімдері аталмайды. Сондай-ақ Жәнібек пен Керей Әбілқайыр ханның дұшпандарының арасында аталмайды. Шамасы, Қобыланды Әбілқайыр таққа келгенге дейін өлтірілген. Қазақ шежіресі бойынша Қобыланды Шыңғыс хан тұсында өмір сүрген қыпшақ көсемдерінің бірі Тоқсаба руынан шыққан Ақкөбек қыпшақтың ұрпағы. Олар Шыңғыс ханның одақтастары бола отырып, әлеуметтік жағдайлары жақсы болған. Оның өмірі 15 ғасырда өткенін көріп отырмыз. Қобыланды Темірланмен соғысады, ақыры Ақжол мен Ерқосайды өлтіреді. Бұл жанама деректердің бәрі бірінші Қобыландының 15 ғасырда өмір сүргенін көрсетеді. Аталған тақырыпты әлі де терең зерттеу керек. Басқа да шағын эпостар болған. Ноғайлы үлгісіндегі эпостар өте қызық, онда Едіге ұрпақтарының өмірі жырланады. Бірінші жеке эпостарға тоқталып өтейін, кейін Қырымның қырық батыры атты жалпылама эпосқа келеміз. Жеке эпостарға келетін болсақ, мысалы Қарасай Қазы эпосын алайық. Қарасай Қазы Едігенің ұрпақтары болған екі ағайынды. Олар Орақ пен Мамайдың ұрпақтары еді. Орақ пен Мамай Ноғай ордасын билеген, яғни Ноғай Ордасы гүлденген кезде өзара серіктес болған. Мұнда атап өтерлігі, 16 ғасырда Ноғай Ордасында туысқандар арасында соғыс басталады, оның басты себебі – экономикалық, геосаяси тұрғыда кімге бет бұрамыз деген мәселе болатын. Бұл Исмаил мен оның ағасы Жүсіптің соғысы. Исмаил орысшыл билеуші еді. Жүсіп керісінше Ресейге қарсы болды, оның қызы Сүйінбике Қазан патшайымы болған. Ал ол қызына қатысты көп дүниеге наразылық танытты, себебі сол кезде Ресей Қазан хандығын басып алуға кірісті. Бұл Жүсіптің намысына тиді. Бұл эпостардың бәрінің нақты саяси бағдары бар, мәселен, Едіге жырын алсақ әлбетте, бұл жыр Едігені қолдап, Тоқтамысқа қарсы шығуды жырлайды. Қобыланды жыры да осыған саяды, онда батырлар баршылық, десе де дұшпандар да жоқ емес. Батырлық эпостарымызда қарсыластар туралы сөз қозғағанда нақты үш дұшпан бар. Біріншісі – бұл қалмақтар, қалмақтар дегеніміз қазіргі Қалмықтардың арғы аталары емес, Алтын Орда көшпенділерін айтып отырмыз. Қалмақ сөзі әдетті артта қалу деген мағынаны білдірді, бұл сондай қорлағыш лақап ат еді. Ал расында, семантикалық мағынасында бұл сөз «әке сеніміне берік болу» дегенді білдіреді. Бұл лақап ат болса да, адамдар оны шындық ретінде қабылдамады. Бұл тұста қалмақтың кім екенін суреттейтін екі жазба туралы сөз қозғаған жөн. Бізде Моғолстан мен Тарих-и-рашиди бар. Бұл шығармаларда да нақты саяси бағдарды байқаймыз. Тарих-и-рашиди де Доғлат тайпасы бар. Олар жөн-жосықты білетін, сұлу, дана жандар, ізгі мұсылмандар. Ал қырғыздарды жаман мұсылмандар деп білген. Ал мысалы, Маджму ат Тауарих шығармасын алсақ, қырғыз бен аркеноттар қырғыздарды билеген тайпалар, ақырында олар монолдор қырғыздарына айналған ізгі мұсылмандар болып шығады. Ал доғлаттар олар қалмақтар дейді. Дінсіздікте айыптау, жаман мұсылман болды деп айыптау орта ғасырда кең тараған еді. Сондықтан, қалмақ дегенде бұл адам ислам дінін ұстанбады деген сөз емес. Мүмкін оған дін ұстану ұнамаған шығар. Қалмақ терминінің астарында Алтын Орда көшпенділері жатыр. Жоғарыда атап өткеніміздей, барлық батырлық жырлардағы ең басты дұшпан – бұл қалмақтар. Расында, қалмақтар дұшпан ретінде Алтын Орданың ішінде пайда болды, яғни шынында ислам партиясы мен буддистік партия арасында күрес болды. Мұсылман партиясын ноғайлы мен өзбеклі құраған. Ал буддистік партияны қалмақтар деп атаған. Қазақ хандығы тұсында жоңғарлармен күрес жүріп жатқанда (біз оларды да қалмақ дейміз) екі дәстүр қалыптасты. Біздің батырларымыз күшті, ал қалмақтар дұшпан дейтін нақты рөлдік үлгілері бар эпостарымыз бар. Және 13, 14, 15 ғасырлардың шындығы 17,18 ғасырлардағы қазақ хандығының шындығымен сәйкес келеді, яғни адамдар бұл біз, ал мынау қалмақтар – жоңғарлар деп ажырата білген. Мұның бәрі ақ-қара аралас бір картина іспетті. Қалмақтар – бірінші кезектегі дұшпан болса, эпостардағы келесі дұшпан – қызылбасылар еді. Қызылбасы дегенде атақты қызылбашыларды еске алған жөн, яғни олар Ирандағы Эфифит мемлекетін билеген жеті тайпа. Бұл түркі тілдес әзірбайжан тайпалары болса керек, олар шиизмді ұстанған. Тиісінше, олардың діни сенімі де сәл басқа болған. Сүниттер мен шиитердің күресі католиктер мен протестанттардың күресі іспетті, яғни бұлар бір-біріне қарама-қайшы, алауыз фракциялар. Мұнда қызылбасылар дұшпан саналады. Қарасай Қазы эпосында олар дұшпан, себебі қызылбасылар Қарасай Қазының жер иелерінің дұшпаны. Ал үшінші дұшпан өте эпизодтық, олар үнділер. Қазақтардың дұшпандарының бірі үнділер болған деген өте қызық тұжырым. Бірақ оны түсіндіру өте оңай. Радик Темірғалиевтің теориясына сәйкес, қазақ эпостары жазылған кезде яғни отызыншы-қырқыншы жылдары үнділер анау айтқандай қауіп төндіретін жау болмаған. Олардың орналасқан жері де белгісізі, түсініксіз. Ал расында, Темірғалиевтің пікірінше, нағыз дұшпан орыс болған деп жазылған. Бірақ 40-шы жылдары бұл туралы сөз қозғау өзіңе өлім жазасын жариялаумен тең дүние екені сөзсіз. Сондықтан зерделі аудармашылар аталған сөзді жай ғана бұрмалап, қазақтардың жауы ғып үнділерді қойған. Әлбетте, бұның бәрі өте қызық. Үнділер ұлт жауы болды десек те, эпостарда олар туралы көп айтылмаған. Сөзсіз, ең басты дұшпан қалмақ пен қызылбасылар еді. Жоғарыда аталған шындықтарды бүгінгі күнге экстраполяциялау беймүмкін, бұл ауыздан ауызға тараған батырлық жыры ғана. Оны заман шындығы деп қабылдауға болмайды. Мұнда тағы бір айта кетерлігі, үш дұшпан фракциясы туралы сөз қозғағанда оларды міндетті түрде тереңірек зерттеу керек. Қарасай Қазыға қайтып оралсақ, олар Жүсіп пен Исмаилдың арасында соғыс басталғанда Жүсіптің жағында болған екі ағайынды. Жүсіп пен ұрпақтары жеңіліс тауып, қашуға мәжбүр болады. Олар Солтүстік Кавказға қашып барып, онда Ноғай Ордасын құрып, Қырым хандығына бағынады. Сосын белсенді өмір сүріп, жауларымен күресті бастайды. Кейін олар Осман империясының соғысына Иранмен бірге ішінара қатысады, сондықтан ноғайлар 16 ғасырдың екінші жартысында осы соғысқа қатысқандықтан, қызылбасылар дұшпан ретінде сипатталады. Расында, Қарасай Қазы эпосы қазақтарға оны әлдебір жолмен көшірген ноғайлардан мұра болып қалған. Ал қазақтар бұл эпостарды қабылдап, тыңдаған кезде осының бәрі қазіргі құрамдас бөлікке, ал олар үшін 18 ғасырда экстраполяцияланған. Және бұл оларға қатты ұнады. Яғни батырлар бар, үлгі алатын жандар бар, дұшпандар бар дегендей. Және бәрі түсінікті, бұл біздікі, бұл басқаныкі, біз жақсымыз, мыналар жаман дейтін дүниенің бәрі үлгі ретінде қажет саналған кәдімгі кодекс. Қарасай қазы эпосынан басқа өзге де жырауларды атап өткен жөн. Солардың бірі, ең танымалы және қазақтан шыққан тұңғыш жырау ол – Жәнібек жырау еді. Ол Алшын руының Байұлы деген тармағынан шыққан. Оның ішінде Тана. Оның өзінің ағасын әділетсіз жазалаған Есім ханға қарсы қарсылыққа толы өлеңдері сақталған. Ақыры, ол Есім ханға қарсы күреске туыстарын да шақырды. Бүгінгі күнге дейін жеткені осы ғана. Өкінішке орай, Жәнібек жырауға қатысты деректер өте аз сақталған. Мұның бәрі оның өлеңдері сақталып, бізге дейін жетуі үшін қаншалықты көп оқушысы болғанына да байланысты. Иә, өлең жазды, ал жыр жазып-жазбағаны белгісіз. Ол жаңа эпостар жазды ма, әлде ескілерін қайта шығарды ма – бұл да үлкен мәселе. Тағы бір атап өтерлігі, кіші Ноғай Ордасы пайда болған кезде яғни Қарасай Қазының кезінде Қырымның 40 батыры сынды халық арасында өте кең танылған танымал дастандар, эпос циклдері пайда болып, бір жүйеге келтірілген еді. Шамасы, ол кіші Ноғай Ордасы тұсында пайда болған, атауының өзі кездейсоқ емес, себебі кіші Ноғай Ордасы Қырымның қол астында болды. Бұл туындыда біз 40-тан астам батыр-қаһармандарды кездестірдік, яғни олар батыр ретінде көрсетілген. Бұл сөзсіз өте қызық эпос, оны сақтап қалуға көп жағдайда Қаныш Сәтпаевтың еңбегі зор. Бұл эпосты зерттеуге Қаныш Сәтпаев көп үлес қосты. Біздің ойымызша, Қырымның қырық батыры эпосы Кіші Ноғай Ордасында 16 ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Ол осы 40 батырдың төңірегіне жинауға болатын жанның бәрін топтастырды. Онда Едіге де, оның ұрпақтары да, Шора батыр, оның бабалары, жеке-жеке аты аталған батырлар бар. Мысалы, қырғыздың Манас жырын алайық, оның ноғай нұсқасы да бар. Аталған нұсқада жаужүрек ноғай Манас Ертістің жағасында өмір сүрген. Бұл дегеніміз, Манас немесе Манаш тек қырғыздарда ғана емес, ноғайларда да бар баршаға ортақ батыр. Қырымның қырық батырында екі үлкен әулет бар. Бұл автордың белгілі бір заңды иерархия құруға тырысқанын көрсетеді. Аталған эпос бойынша, бірінші әулет – Едіге әулеті. Ол оның арғы бабасы Аңшыбайдан басталады, сосын баршамызға Баба Түкті Әзиз деп танылған Аңшыбайдың ұлы кетеді, оның артынан немересі ереді, шөберелері – Едіге мен оның балалары, олар да жоғары шенге ие болған. Бұл адамдардың әрқайсысының сіңірген еңбегі, даңқы айтылады. Аңшыбайдан бастап Қарасайқазыға дейін бәрі шығармада бірінші әулетке жатады. Екінші әулет – Шора Нарықовтың әулеті, оның шежіресі Қарадөңнен басталады. Қарадөң сол Алтын Орда дәуірінде өмір сүрген. Бұл әулет Едіге әулетімен қатар өмір сүрген. Бұл әулеттің циклге енуі автордың өзі Тама руының өкілі болғанын яғни Шора Нарықовтың ұрпағы екенін көрсетеді. Әрі қарай жекелеген хандардың, сұлтандар мен басқа да қайраткерлердің эпостарын атап өткен жөн. Оларды да зерттеп қарау керек, себебі олардың кейбірін тарихи кейіпкерлермен сәйкестендіру қажет. Қырымның 40 батыры эпосы туралы айтқанда оның жалғыз нұсқасы Қаныш Сәтпаевтың арқасында сақталып қалды. Қырым хандығы тұсында, Кіші Ноғай Ордасы кезінде аталған эпос ноғайлар арасында кең таралды. Бірақ ноғайлар кейбір әскерилер тарапынан геноцидке ұшырап, талай сынақтан өткен тарихы қайғыға толы халық екені белгілі. Бұл өз кезегінде мәдени сабақтастықтың өз жолынан шығып қалуына әкелді. Аталған эпос ноғайларда сақталмаған. Эпосқа белгілі бір сілтеме келтіреді, Қарасайқазы, Әділкерей, Едіге, Мамай, Шора эпостарының жекелеген мәтіндері бар, бірақ толық мәтіні жоқ. Біздің ойымызша, аталған эпос қазақтарда 18 ғасырда пайда болған. 18 ғасырда 120-ға жуық ноғайлар, шамамен 25 отбасы қазақтарға қашып келген. Сол 25 отбасы Құбанмен байланысты болып, сонда ұсталып, Астраханға жеткеннен кейін туыстас халықтардың бірі деп қазақтарға қашып келген сияқты. Менің ойымша, осы 25 ноғай отбасы әдеби дәстүрді Кіші Ноғай Ордасынан Қазақ хандығына алып келді. Олар Қырымның 40 батыры эпосын сақтап, қазақтардың арасында таратты. Бұл эпос қазақтарға қосымша бір эпосқа айналды, себебі қалмақтар онда дұшпан ретінде көрсетілген, бұл біздің үлгімізге сай келді. Бірақ, шамасы, бірқатар өзгерістерге ұшырауы мүмкін, мысалы, ноайларда бар Иса Сынамет эпосын алайық. Онда Ала Олшын жағымсыз кейіпкер, яғни ол Сынаметтің дұшпаны. Ал қазақ шежіресіне сәйкес, Ала Олшын қазақтың Байұлы, Әлімұлы руларының атасы болған. Тиісінше, бұл олардың тарихи жадындағы маңызды буын болды. Сірә, қазақша нұсқада қайта өңделіп, Ала Олшын жағымсыз кейіпкерден жағымды кейіпкерге айналғаны анық. Нәтижесінде олар 18 ғасырда жеткізген эпос жақсы сақталған, ал Мұры жырау бұл эпосты жеткізген соңғы жандардың бірі. Бұл тұста соғыс кезінде 10 мың рубль тауып, Мұры жырауды алып келіп, осы эпосты жазып алған Қаныш Сәтпаевқа мың тағзым! Бұл мәдени және поэтикалық мұраны сақтауда үлкен ерлік. Едіге эпосының да қалай зерттелгенін айтып кеткен жөн. Шоқан Уәлиханов 19 ғасырда Петербургтан қазақ даласына келіп, эпосты зерттей бастады. Оның жазып алған жырларының бірі – Едіге эпосы еді. Оның жартысын Ш.Уәлиханов ақын қыпшақ Жұмағұлдан жазып алса, жартысын Шоқанға келіп, осы эпосты айтып, жырлаған Бабасан Арғынадығай руынан шыққан Арыстанбай Тобылбайұлынан жазып алады. Шоқан Уәлиханов тұңғыш болып Едіге жырының нұсқасын жариялап, оны нақты жазып алып, жырға қатысты нақты түсініктеме берген. Атап өтерлігі, 1905 жылы Меляранский бұл эпосты факсимилді түрде қайта басып шығарса, 27 жылы Сәтпаев басталған Едіге эпосын қайта басты. Осы кезден бастап Сәтпаев Едіге тұлғасын ұлт батыры ретінде дәріптей бастағаны анық. Оның бұл әрекетін ақындар да, жазушылар да, тарихшылар да, жалпы бәрі қолдады. Әлкей Марғұлан болса осы эпос негізінде Едіге туралы кітап жазды. Бірақ өкінішке орай, кітап бізге жетпеді. Кітапты паңтүрікшіл, ұлтшыл деп айыпталып, қуғын-сүргіңнен қорыққан Әлкей Марғұланның өзі жойып жіберсе керек. Сондықтан кітап сақталмады. 42-43 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде Едіге мықты тұлға саналды. «Казправда» газеті Едіге салып кеткен жолмен қазақ солдаттары фашистерге қарсы соғысқа аттанды деп жазды. Бұл батырдың тұлғалығының дамып келе жатқанын көрсетті. Бірақ 1944 жылдан кейін оны насихаттамай, жолын бөгегені түсінікті, сәйкесінше, бұл батырлық жыры қазіргідей терең мағынаға ие бола алмады. Оны әлі де зерттеу керек, қазірдің өзінде жақсы зерттеліп жатыр. Сондай-ақ бұл ноғайлы дәуірінен жеткен эпостардан бөлек қазақтарда хандардың қызметін бейнелейтін эпостар да бар. Мысалы, Есім хан туралы Еңсегей бойлы Ер Есім атты танымал эпос бар. Бір қызығы, Қазақ хандығының құрамында болған қырғыздарда да Есім хан туралы эпос нұсқасы бар. Онда да ханның өмірі баяндалған. Әрине, бұл эпосты зерттеу өте құнды дүние, себебі оның өміріне қатысты тың деректер табылып қалуы мүмкін. Әлбетте, аз зерттелген ең соңғы эпостардың бірі Кенесары, Кенесары Наурызбай туралы жырлар. Бұл эпос қазақ фольклоры шығармалары жинағында жарияланған. Эпостың нені қаузайтынын білу үшін оны зерттеп, қарастыруға болады. Ал шын мәнінде, бұл эпостардың бәрі кең таралып, насихатталған. Енді олардың қандай болғанын, сюжеті неден тұрғанын қарастырып, зерттеу керек. "

"0:05 Үшінші дәрісте біз Қазақстанда бар тарихи мифтар туралы сөз қозғайтын боламыз. Атап өтерлігі, «миф» сөзінің астарында әрине біз шындық туралы қарапайым, ықшамдалған көзқарасты негізге алып отырмыз. Егер тарихты зерттейтін болсақ, ештеңе ешқашан оңай болмаған, бәрі, барлық процесс өте күрделі жүзеге асқан, сондай-ақ белгілі бір оқиғалар да өте күрделі болғанын ескерсек, оларды жеңілдетілген түрде жеткізу өте қиын. Сондықтан тарихшыларды тарих туралы көпшілікке тартымды сипатта баяндай алмайды деп айыптайды. Шынына келер болсақ, тарихшы оқиғаның үтір-нүктесіне дейін жақсы біледі, бірақ болған процесті не оқиғаны екі-үш сөзге не үш минутқа сыйдырып айту үшін, күрделі шындықты адамдарға жеткізу үшін қысқартады не ықшамдайды. Миф туралы сөз қозғалғаннан кейін атап өту керек, мифтердің түр-түрі, мысалы: ғылыми, ғылымға қайшы түрлері бар. Ғылымға қайшы мифтер дегеніміз – ғылымға қарсы келетін мифтер. Ғылыми дегеніміз – ғылымға негізделетін, бірақ аздап ықшамдалған мифтер. Сондай-ақ халық және мемлекеттік мифтер бар. Мемлекеттік дегеніміз - мектептегі тарих кітаптарында жазылған мифтер болса, ал халық мифтері – бұл халық санасында өздігінен қалыптасқан және мемлекеттің еш қатысы жоқ мифтер. 1:35 Ғылымға қайшы халық мифтерінен бастайтын болсақ, халықтың ішінде кең таралған миф әрі ғылымға қайшы миф бұл – Шыңғысхан – қазақ. Бұл сөзсіз, ең көп таралған миф, яғни мысалы көпшілік Шыңғысханның шыққан тегі қияқ болса, оның анасы қоңырат руынан шыққан дейді де бұл рулар қазақтардың да арасында бар, демек Шыңғысхан – қазақ деген шешімге келеді. Немесе кейде адамдар Шыңғысхан Қазақстанда дүниеге келген деген тұжырымға тоқтайды яки осыған ұқсас түрлі мысалдар келтіруге болады, бірақ бұлардың бәрі ғылыми дәлелденбеген. Ал жалпы айтар болсақ, бар жетекші тарихшылар бұл тұжырымдарға қарсы, әлбетте белгілі бір зерттеушілер де бар. Тырнақшаның ішіндегі кей зерттеушілер Шыңғысхан – қазақ сынды тезистеріне бола мемлекеттің қаржылай қолдауына ие болады, бірақ мұндай тарихшысымақтар тобы шындығында кәсіби тарихшылар емес. Елдегі түрлі жабық әлеуметтік сауалнамалар бойынша Шыңғысханның қазақ не түркі болғанына 20 -25 % адам сенеді екен. Және бұл ең ауқымды ғылымға қайшы миф саналады. Айта кетерлігі, көп таралған тағы бірнеше миф бар. Бұл мифтердің шығу тегі де әрқалай, және оларды қазір толықтай талдайтын боламыз. Яғни осындай кең таралған ғылымның ар жақ-бер жағындағы мифтердің бірі, бұл Сақ және скифтер туралы мифтер. Егер Геродоттың алғашқы дереккөздеріне назар салсақ, сақ және скиф деп Қазақстан аумағына жанама қатысы бар үш-төрт халықты атаған екен. Бұл – хаумоварга, парадарайя және тиграхауда сақтары. Хаумоварга – бұл хаума ішетіндер, шамасы Тәжікстан аумағы болуы керек, Тиграхауда – бұл Өзбекстан аумағы болуы мүмкін, олардың жартысы Қазақстанның оңтүстік-шығысын басып алған болуы ықтимал, бірақ олар Парадарайя емес – бұлар қара теңіз скифтері болуы әбден мүмкін. Ал біздің мектеп оқулықтарын қарасақ, Қазақстан аумағында өмір сүрген барша көшпенділер, бұл сақтар мен скифтер деп берілген, бұл алғашқы дереккөздерге қарсы келетін деректер, тағы бір атап өтерлігі, генетикалық зерттеулер скиф-сақ әлемінің, скиф-сақ ұлтының болмағанын, мұның бәрі бір-бірінен ерекшеленетін түрлі популяциялар мен түрлі этникалық портреттер екенін дәлелдеді. Сондықтан, скиф-сақ бірлігі, Қазақстан аумағында скиф-сақ тайпалары кеңінен өмір сүрген дегенді айтуға болмайды. Тіпті олар өмір сүрсе де, олар аз ғана аумаққа иелік еткен, ал Батыс орталығы, Қазақстанның Солтүстігі мен Шығысында өмір сүргендер алғашқы дереккөздерге сүйенсек, скиф-сақтар болмаған. Міне, осы тұста мектеп оқулықтарында бар алғашқы мемлекетік мифке тоқталдық. 4:31 Екінші мифтің бірі, ол әйгілі Томириске қатысты, біз шартты түрде айтар болсақ, Томиристі біздің патшайымымыз және халқымыздың арғы бабасы деп мойындаймыз. Бірақ шындығында біз ол туралы өте аз білеміз, расында оның кім болғаны туралы үш сөйлеммен ғана айтып бере аламыз. Алайда мұның өзі кей адамдарға Томирис туралы фильм түсіруге, оның біздің ата-бабамыз екенін айтуға кедергі келтірмейді. Ал өкінішке не қуанышқа орай, Томирис шамасы қазіргі Түркмения аумағында өмір сүрген, тіпті Кирмен болған шайқас Балқантау тауының маңында өткен, қалай алып қарасаңыз да бұл Түркмения аумағы және оның Қазақстан аумағына жанама қатысы ғана бар; әрине, массагеттер иелігінің бір бөлігі Қазақстан аумағын басып алған болуы ықтимал. Тағы бір миф, бұл әрине қазақстандық зерттеушілердің скифтер мен сақтар түркітілдес болған деген мифі. Тоқсаныншы жылдары көптеген адамдар скиф тайпаларының басым көбі түркітілдес болған дегенді жиі айта бастады. Мұнда кеңес дәуіріндегі миф негізінде басқа бір миф құрастыру әрекеті жатыр. Яғни Қазақстан аумағында өмір сүрген көшпенділер түркі тілінде не түркі тілдес тілдерде сөйлеген болуы мүмкін, бірақ бұған дәлел жоқ. Десе де оларды сақ және скифтер деп атап, қала берді олар түркі тілдес тілдерде сөйлеген деп айту – бұл әрине үлкен қате. Себебі, сақтар мен скифтер үнді-шығыс иран тілінде сөйлеген болуы мүмкін, яғни бұл иран тілдерінің бір бөлігі. Бірақ олар Қазақстан аумағынан әрі қарай өмір сүрмеген, яғни Тувадан Алтайға дейінгі сақ қорымдары скиф-сақтар болмаған. Шартты түрде айтсақ, бұл осылай қалыптасқан дәстүр болатын. 6: 28 Тағы осындай кең таралған мифтердің бірі Отырар кітапханасы туралы миф. Бізде көпшілігі Отырар кітапханасы ең үлкен кітапхана болғанын, тіпті әлемдегі ең үлкен кітапхананың бірі екенін, көлемі жағынан Мысырдағы Александрия кітапханасынан кейін тұратыны туралы жиі айтады. Әлбетте бұл мифте Отырардан шыққан әл-Фараби туралы да сөз болады. Шындығында дереккөздерге зер салсақ, Отырар кітапханасы туралы мифті Кемал Ақышев таратқан, ол Қонаевқа баянхат жазып, Отырарды зерттеу үшін ақша сұраған. Отырарды қазудың ең басты алғышарттарының бірі онда үлкен кітапхана бар деген желеу еді. Міне, сол уақыттан бастап Отырарда кітапхана бар деген әңгіме гулей бастады, бірақ шындығында бұған еш дәлел жоқ. Яғни, онда кішігірім кітапханалар болуы мүмкін, алайда көлемі жағынан олар үлкен кітапхана емес еді, бар кітаптың бәрі бірнеше бөлмеге сыйып кетуі ғажап еместін. Демек, біздің қоғамдық санамызда орнаған ірі Отырар кітапханасы болған жоқ. Кейбіреулердің Отырар кітапханасы деп жүргенінің бәрі үлкен-үлкен миф қана. Мұндай миф кей ғалымдардың желеуінен пайда болғанын да атап өткен жөн. 7: 55 Егер біз Қазақстан тарихын әрі қарай жалғастырып қарар болсақ, онда миф өте көп және көбіне мифтер белгілі бір жағдайда пайда болады да, артынша басқа бір жағдайларда дами бастайды. Сондай мифтердің бірі – Жоңғар туралы миф, яғни оның тарихы тереңде жатыр әрі мифологияның қалай пайда болғаны тұрғысынан өте қызық. Яғни, Қазақстан аумағында өмір сүрген иран халқы: қалмақтар, жоңғарлар, чакар ойраттары, чакар қалмақтары, кейде оларды ойраттар мен қалмақтар деп атайды яғни олар көбіне қазақтардың одақтастары болған әрі қазақтардың солтүстігінде өмір сүрген. Демек біздің көз алдымызда олардың қарым-қатынасына қатысты өте күрделі картинасы пайда болады. Мәселен, жоңғарлар қазақтарға шапқыншылық жасағанда көбіне чакар қалмақтары жоңғарларға шабуылдап, олжасын алып, қазақтарға қайтарып бергенін білеміз. Олар көбіне одақтас болды. Чакар қалмақтарының көсемдерінің бірі қазақтың Жәңгір ханын өзінің ұлы деп атаған. Көріп отырғанымыздай, қазақтар мен ойраттардың қарым-қатынасы өте күрделі болған. Қарым-қатынас әрқилы болғаны сонша әр онжылдық сайын өзгеріп отырды. Бірақ оқушылар тарихты мектеп курсына сай оқитынын ескерсек, жоңғарлар қандай оңбаған болған, қазақтарға геноцид жасаған дұшпандар, қазақтарға күн көрсетпеу үшін бәрін істеген, жалпы олар сұм адамдар деген сияқты бағытта өтеді, бірақ мұның бірі де шындық емес. Шындық сәл басқаша болды. Мұнда не байқаймыз, біріншіден, Ақтабан Шұбырынды туралы сөз қозғағанда сөзсіз қазақтар жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті, алайда дереккөздерге мән берсек, қаза тапқан қазақтардың саны яғни құрбандар саны көп болмаған. Шартты түрде айтқанда олардың Орталық Азияға, Бұқар хандығы мен Хиуа хандығына жасаған шапқыншылығы салдарынан қазақтар көбіне Жерлерінен айрылды. Бұл дегеніміз, қазақтар көп қаза тапқан жоқ, бірақ басқа аумақтарға ойысты. Тағы бір атап өтерлігі, қазақтар бұл кезде екі миллион болған деген миф бар. Және Жоңғар шапқыншылығынан қазақтардың 40 % немесе 60 % қырылып қалған деген миф кездеседі. 10:15 Яғни осы мифтерге сенсек, қазақ даласы қан сасып, қазақ деген халық жойылып кетердей болған. Бірақ дереккөздерге сүйенсек, қазақтардың саны 2 миллион болмаған, шамамен 80 000 әскер болған яғни бұл 400 000 адам, демек 2 миллионның жанында бұл аз көрсеткіш. Екіншіден, 80 000 адамнан мыңнан 5 000 адамға дейін зардап шеккен яғни мұнда да көп емес. Шындығында жоңғар шапқыншылығында орта жүз қазақтары қатты зардап шекті. Орта жүздің шежіре аңыздары жақсы сақталған, ал ХХ ғасырда жаңа ұлттық әдебиет жасалып жатқанда орта жүз тайпалары туралы аңыздар ұлттық қағиданың негізіне айналды. Көпшілігі жоңғардан жеңіліс тапқандарын айта бастағанда өздері ғана емес, барша қазақ жеңілгендей сөз етті, бірақ бәрімізге белгілі сол 1723 жылы жоңғар шапқыншылығынан кейін кіші жүз қалмақ жеріне шауып, оларды Ембіге дейін қуды. Яғни Әбілқайыр хан жеңіске жетті, егер үлкен геноцид болса, қазақ Ембіге дейінгі жерін қайта қайтарып ала алмайтын еді. Мұнда да күрделі картина орнайды. Әлбетте, бұл құбылысқа мұқият қараған жөн. Жоңғар геноциді мен Ақтабан шұбырынды және т.б туралы сөз қозғағанда көшпелі қоғамда қалыптасқан халық мифі Кеңес дәуірінде кеңінен қолданылды. Яғни Кеңес Одағында қазақтар жойылып кете жаздады, жоңғарлар сұм, бәрінің көзін жойып жібергілері келді, бірақ Ресей Империясы келіп, қазақтарды құтқарды, көмек берді, міне осыдан кейін Жоңғарлар қазақтардың көзін жою туралы ойдан баз кешті деген концепция қалыптасты. Бұл әлбетте қазақтар Ресейге не үшін қосылғанын түсіндіру үшін Кеңес дәуірінде пайда болған мемлекеттік миф саналады. Кеңес парадигмасы бойынша, қосылу ерікті түрде жүрген және қазақтар өздерін құтқарып қалғаны үшін Ресей Империясына алғыс айтуы керек. Бұл саяси астары бар концепция екені түсінікті. Ол Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғанын түсіндіру үшін пайда болды. Бұл миф кең таралды және әлі де бар. Көбі, тіпті Ресей саясаткерлерінің өзі «қазақтарды жоңғарлардан Ресей Империясы сақтап қалды» деп санайды. Бірақ мұның ешқандай да тарихи негізі жоқ. Ресей зерттеушілерінің бірі айтқандай, Ресей Империясы жоңғарлардың артынан бірде бір оқ атпаған яғни қазақтарды құтқару үшін соғыспаған. Бұл мифтің ешқандай негізі жоқ екенін дәлелдейді. Аталған миф туралы айтып отырғанымызда бір ескерерлігі, сыртқы жау атанып, қазақтарға үнемі қорқыныш сыйлайтын сол замандағы қазақтардың саяси элитасына да бұл пайдалы болды, алайда қазақтар жоңғарлардан зардап шексе де, тарихи тұрғыда ауқымды аумағы бар қазақтар саяси оқиғаларда көбірек ұтты, ал Жоңғарлардың саны азайды, біріншіден, оларды жартылай қытайлық циндер қырды, жартысы қазіргі Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы мен қазіргі батыс Моңғолия жерінде талқандалды. Олардың тағдыры қазақтардың тағдырынан қарағанда ауыр, қазақтар 18 ғасырда халқының санын 400 000 адамнан 2 миллионға дейін жеткізді. Кейіннен бұл 2 миллион адам барша Еуразия аумағында тұратын 10 млн қазаққа дейін өсті. Әрине бұл мифтің тамыры тереңде жатыр, себебі ол халық мифіне негізделген, аталған халық мифі мектеп бағдарламасына бекітілді. Кеңес Одағы құлағаннан кейін де бұл миф өлген жоқ, толықтырулар енгізіліп, жаңа образдар пайда болды, шартты түрде айтсақ, тоқсан-екі мыңыншы жылдың батырлары бұның есебінен үлкен мансапқа қол жеткізді. Мысалы, Қарасай батыр, ол жауынгер батыр ретінде өз заманында анау айтқандай танымал болмаған, бірақ Тәуелсіздік жылдарында жоңғарларға қарсы соғысқан ең басты батырлардың біріне айналды. Әлбетте, оған берілген атақ-даңқтың бәрі расталмады, яғни оның батыр болғаны рас, өзі шыққан Шапырашты тегінің көшбасшысы болған, бірақ ол біздікілер айтып жүргендей 17 ғасырда емес, шамамен 18 ғасырда өмір сүрген. Біз талқылауға тиіс мифтер жетіп артылады, ұлы батырларымыз өмір сүрген ғасырларға, нақты айтқанда 17-18 ғасырларға қатысты да мифтер өте көп. Яғни біздің тарихымыздың ең қаһарман кезеңі екені сөзсіз, бірақ онда да мифтер өте көп. Мысалы тоқсаныншы жылдары өрбіген мифтің бірі – Орбұлақ шайқасы туралы айтайық. Миф күрделі шындықты ықшамдап түсіну деп атап өттім. Бұл миф не туралы? Жәңгір мен жоңғар басқыншылары арасындағы шайқас Орбұлақ жерінде болған. Онда 50 000 жоңғар өздерін тас-талқан етіп жеңетін 600 қазаққа шабуылдаған. Оларға көмекке Жалантөске тиесілі тағы 20 000 адам келген. Яғни мұндай мифтер тарихи дерекке негізделген, демек дереккөз бар мифтен бөлек Қазыбек Таусаралы сынды атышулы мифологиялық дереккөзден ақпарат қосылып, ұрпақтарының бірі бұл деректер 18 ғасырға тиесілі деп берген. Десе де бұл шындыққа жанаспайды. Ғалымдардың басым көбі бұнын Тәуелсіздік жылдарында пайда болған жаңа дереккөз екенін дәлелдеді. Аталған мифтерге сенсек, Орбұлақ шайқасына қатысқан кей батырлар туралы білеміз, мысалы Шапыраштыдан шыққан Қарасай батыр, арғыннан шыққан Ағынтай батыр осы шайқасқа қатысыпты-мыс, бірақ шартты түрде олар тіпті бұл шайқаста болмаған. Біріншіден, генеалогиялық есеп бойынша, Қарасай және Ағынтай 18 ғасырда өмір сүрген, екіншіден, дереккөз сенімді емес және үшіншіден, шайқастың өзі аңызға айналған. Біріншіден, ол шайқасты Орбұлақ шайқасы деп атаудың керегі жоқ, себебі шайқастың географиялық тұрғыда нақты қайда өткенін біз білмейміз, Жәңгір ханның 600 адамы 50 000 Жоңғар әскерімен шайқасқаны деген сәт бар, бірақ біздің қолымыздағы жаңа тарихи деректер мүлдем басқа дүние туралы айтады. 17:37 Біріншіден, атап өтерлігі, 17 ғасырда Азияда жазылған аштахон дереккөзі бар, кейін оның авторы Үндістанға кетіп қалды да қолында бар деректің бәрін сол жақта қалдырды. Сонда қазақ ханы Жәңгірге көмекке 20 000 сарбаздан тұратын жасақ келген, оның біреуін Жалантөс, біреуін өзбек Царевич Әбдулазиз, біреуін қазақтарда бар үйсін тайпасынан шыққан бір қолбасшы басқарған екен. Яғни Жәңгірге қосымша 60 000 күш көмекке келген. Жоңғарлар 60 000 адамнан қорыққаннан емес, белгілі бір деңгейде шығынға ұшырағаннан кейін кері шегінді, яғни таулы жер болғандықтан, Жәңгірге қарсы шабуылдаудың еш мәні қалмады, бұл біріншіден, ал екіншіден, 60 000 адам көмекке келе жатты яғни 60 000 адам 50 000 адамды қашан да жеңе алады. Үшіншіден, жоңғарлар өзбек ханы Әбдулазизді тұтқынға алмақ болған. Сондықтан оның әскеріне шабуылдамақ ниет танытады. Өкінішке орай бұған қатысты деректер аударылмаған, сондықтан нақты не болғанын біле алмаймыз, тек аударылғаннан кейін ғана оқиғаның беталысынан хабардар боламыз. Міне, енді Орбұлақ шайқасының шынында біздің қоғамдық санамызға бекігеніндей емес, нақты қалай болғанын білдік, екіншіден оны Орбұлақ деп атаудың қажеті жоқ, оның идентификациясы, нақты қайда болғаны белгісіз. Үшіншіден, әлбетте бұл шайқасқа Қарасай, Ағытай және тағы басқа қатысты деп жазылған батырлар қатыспаған. Қазір көптеген ғалымдарымыз шамамен он жылдан кейін Орбұлақ шайқасына қатысқан 600 адамның нақты аты-жөнін білетін боламыз дейді. Әрине Жәңгір ханнан және әр 20 000 жасақты бастаған үш қолбасшының аты-жөнінен басқа сондағы 600 адамның кім екені белгісіз. Аталған дереккөзді аударғаннан кейін ғана Орбұлақ шайқасы туралы толыққанды білеміз. 19:40 Тарихи тұрғыдан алғанда осындай кең таралған мифтердің бірі, қазақтар яғни Керей мен Жәнібек Әбілқайыр ханнан 1450 жылы бөлініп шықты деген миф. Әрине мұның бәрі алғашқы таралған дереккөзіне байланысты ______, онда «иә ондай жағдай болған, олар бөлініп шыққан» деп айтылды, кейін бұл мифті Шәкәрім жаңғыртып, Қобыландының досы Ақжолдың өлімін сипаттады. Кейіннен мұның бәрі Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» шығармасына негіз болды, міне, осының бәрі ақыр соңында көбі растайтын бейресми ұлттық қағидаға айналып шыға келді. Алайда соңғы ғылыми зерттеулер мұның бәрі олай болмағанын, 1450 жылдары бөлініп шығып, бөлек орда құру деген дүниенің орын алмағанын яғни ең азы 50 жылда ондай оқиғаның болмағанын көрсетті. Танымал қазақстандық ориенталист синолог Нұрлан Кенжеахмет «меньшолу» деп аталатын қытай дереккөзін аударған. Бұл дереккөзде 1476- 1453 жылдардағы қазақ хандарының есімі аталған. 1447 жылы Қазақ хандары Керей мен Жәнібек шартты түрде Ілебалық қаласының билеушілері болады, яғни бұл қала қазіргі Жетісу аумағында орналасқан және ______ түменнің 10000 әскері, бұл біріншіден. Демек 1450 жылы ешқандай да бөлініп шығу болмаған әрі Қазақ хандығы сериалында осындай картинаны көрсетеді, бірақ бұл қате. Осындай да сәттер бар. Тағы айта кетерлігі, Керей 53 жастан кейін Моғолстанның батысындағы қаланың билеушісі атанады яғни Кеңес Одағына тиесілі бұл миф алғашқы дереккөздерде жоққа шығарылады. Біздің мектептерде айтылатын бір тезис бар, оны жалпы үш тезиспен, мини-тезистермен беруге болады. Аталған тезиске сәйкес, Қазақ хандығынан бұрын Ақорда деген мемлекет болған яғни бұл мемлекет Жошы ханның ұлы, Батудың және оның ұрпақтарының үлкен ағасы Орда Еженнің мемлекеті болыпты-мыс. Яғни Орда Еженнің ұрпақтары Аққорда ұлысында билік еткен, осы себепті қазақ хандары Орда Еженнің ұрпағы саналады деседі. Демек, біздің мектеп оқулықтарында және академиялық оқулықтарда бар тарих туралы бұл тезистер шындыққа жанаспайды. Біріншіден, Ұрысхан Жәнібек пен Керейдің арғы атасы, ол Орда Еженнің емес, Жошының 13 ұлы Тоқа Темірдің ұрпағы саналады, бұл дәлелденген. Екіншіден, Аққорда деген мемлекет болмаған, Ақорда деп ханның резиденциясы аталған. Егер қазақтың батырлар жырын алып қарасақ, Батудан Абылайға дейінгі хандардың тұрағы Ақорда деп аталған, демек Орда Еженнің мемлекетін Ақорда деп атау Ресей Федерациясын Кремль деп атаумен бірдей іс, бұл дұрыс емес. Немесе Өзбекстанды Көксарай, АҚШ-ты Ақ үй деген сияқты. Бұл мүлдем ақылға қонбайды, үшіншіден, осы концепцияға сәйкес, Жошы ұлысы Алтын Орданың батысында татарлар, шығысында тұрған өзбектер мен қазақтар осы өзбектерден шығады деген де дұрыс концепция емес, бұл расталмаған яғни Жошының осы ұлысында Алтын Ордада біртұтас халық тұрған яғни оны біреулер өзбектер деп атады, біреулер татарлар деп атады, ал шындығында олардың әрқайсысының ру-тайпалық бөлінісі мен шыққан тегі болған. Демек, бұл да миф. Аталған миф мектеп оқулықтарында әлі күнге дейін бар, бірақ Қазақстанның жаңа Академиялық тарихы жазылғаннан кейін екі-үш жылдан кейін бұл мифтен де бас тартады деп сенеміз. Батырлар туралы сөз қозғағанда, кеңес заманынан бері Бөгенбай деген батырды шатастырады. Шартты түрде Бөгенбайға Қызылқұм құрылтайынан бастап, Абылай хан екеуінің жоңғарларды қалай қырып жойғанына дейін тиесілі етеді, яғни бұл 1750 жылдары болған, бірақ бір адамның осындай үлкен оқиғаларға қатысып, ұзақ жылдар бойы қолбасшы болуы ақылға сыймайды. Дереккөздер зерттелген кезде Бөгенбай атымен Бөгенбай, Бөкенбай деген есімі бар үш адам табылған. Біреуі Әбілқайыр ханның серігі болған Бөгенбай Табын деген кісі. Екіншісі, Бөгенбай Қанжығалы, Арғын, Абылай ханның серіктесі болған. Үшіншісі, Бөгенбай Шақшақ – ол қатты танымал болмаған. Яғни Бөгенбай көшесіне назар салсақ, бұл көшенің нақты қай батырдың құрметіне аталғанын білмейміз. Өйткені батырлар көп болған. Кеңес заманында олардың бәрін бір ортаға жинады, бірақ олар шындығында әртүрлі батырлар, шыққан тектері, сіңірген еңбектері, өмір жолы мен тағдырлары әрқилы. Сондықтан бұлардың әртүрлі батырлар екенін ұғынған жөн. Тағы бір атап өтерлігі, батырларды жерлеу мәселесінде де расталмаған түрлі оқиғалардан туындайтын миф көп. 25:17 Елордамыз Астанада Қабанбай батырдың кесенесі бар, алайда 18 ғасырды алып қарасақ, Қабанбай батырдың шыққан тегі - қаракерейлер Шығыс Қазақстан, Қазақстанның оңтүстік-шығысында қазіргі Қытай аумағында өмір сүрген. Ол шынында 18 ғасырда өмір сүрді десек, оның денесін өзі тұрған жерден Ақмола облысына алып келудің мәні бар ма? Мүлдем мәні жоқ, яғни бұл ақылға қонымды таңдау емес. Оның ұрпақтары өмір сүрмейтін, туыстары жоқ жерге денесін алып келудің қажеті қанша? Бұл, біріншіден. Екіншіден, тіпті оны басқа жерге жерлеу керек болса да, біздің саяси элитамыз жерленген (әрине, онда кімдердің жатқанына да мән беру керек) Түркістанға апарып жерлер еді. Сөзсіз, онда көрнекті тұлғалар жерленген, онда Қабанбайды да Түркістанға апарып жер қойнына тапсырар еді. Астанадағы кесененің Қаракерей Қабанбайға қатысы жоқ деп білеміз. Яғни бұл наймандардың кесенесі емес. Мұның да бірнеше нұсқасы бар, біреуіне сенсек кесенеде найман руының басқа адамы жерленген, онда оның Қабанбай батыр кесенесі деп неге аталғаны да түсініксіз. Басқа нұсқаға сенсек, бұл жерде мүлдем басқа Қабанбай жерленіпті. Бұл Қабанбай қанжығалы Бөгенбайдың ұлы, Бөгенбай Қабанбайдың досы, досының құрметіне өзінің ұлын Қабанбай деп атапты-мыс, демек бұл кесене сол Қабанбайдікі деседі. Міне, көріп тұрғанымыздай бұл кесенеге қатысты үш түрлі дерек бар, біз үшін дұрыс деп саналатын бірінші нұсқасы шындық емес, оны дереккөздер де растаған жоқ және ол жерде кімнің жатқанын анықтау болашақтың ісі яғни бұл үлкен мәселе. Бұдан бөлек Солтүстік Қазақстанның Айыртау ауданында Қарасай батыр мен Ағынтай батырдың кесенесі бар. Бәріміз білетіндей, Қарасай батыр – Нұрсұлтан Әбішұлының 8 атасы, ал Ағынтай батырдың кім екеніне нақты дәлел жоқ, бірақ көп зерттеушілер Ағынтай батыр Сара Алпысқызы Назарбаеваның 8 атасы деген дәйектер келтіреді. Яғни 8 ұрпақ бұрын олар бір-бірімен дос болған, серіктес болған, сосын бірге көз жұмған. Олардың дос болып, бірге шайқасқа қатысқаны туралы Қазбек Тасауырұлының Қарасай батырдың жорықтары мен ерлігін дәріптеген туындысынан шыққаны сөзсіз сияқты. Бірақ Қарасай батырдың жерленген жері туралы нақты айту қиын. Шежіре зерттеулері, аңыздар бойынша ол шынында солтүстікте жерленген. Алайда солтүстіктің қай жерінде екені белгісіз. Осы аймақта тұратын жергілікті тұрғындардың сөзінше, бұл кесенеге башқұрт батыры Естех жерленген, алайда адамдар пайдақор мақсатпен бұл кесенеде Қарасай батыр жерленген деген, есесіне ол аймақтың инфрақұрылымы реттеліп, жақсы жолдар салынған, кесенелер тұрғызылған, ауыл жақсы өмір сүре бастапты. Бірақ шынында мұнда Қарасай батыр мен Ағынтай батыр жерленді дегенге нақты дерек жоқ. Яғни дәлелденбеген, ешкім зерттеу жүргізбеген. Ғалымдар тартылып, ДНҚ қорытындыларын алып, үлкен зерттеулер жүргізбегендіктен, мемлекеттің қолдауының арқасында осындай мифтерге тап боламыз. 29:08 Бірінші дәрісімде мен қазақ халқы арасында кең таралған нағыз қазақтар көк көзді, аққұба реңді, еуропалықтарға ұқсас болған деген мифті қозғадым. Жабық зерттеулерге сенсек, адамдардың 50% шынында осылай ойлайды екен, мұндай мифтер ғылыми негізге ие, бірақ күрделі ақиқатты ықшамдап яғни бұрмалап түсіну деп басында айттым. Шынында, бұл жартылай шындық, бірақ толық шындық емес. Еуропалық кескінде, көк көзді бабаларымыздан бөлек, біздің ата-бабамыздың 75 % құрайтын басқа бабаларымыз да бар. Ал көк көзі аққұбалар біздің арғы тегіміздің 25 % ғана құрайды. Сондықтан мұны шындыққа айналдырып, бірінші орынға қою дұрыс емес және ғылыми негізге сай емес. Әрине қазақтар көк көзді аққұба болған деген ғылыми астары бар миф, бірақ бұрмаланған миф болғандықтан, шындыққа жанаспайды. Осындай ғылыми рефрейминг орын алғандықтан, бұның ақиқаты қайсы, қай жерде бұрмаланған – соған абайлап қараған жөн; алға көк көзді еуропалық бейне шығарылды; олар Қазақстан аумағын мекендеген; оларды бірінші орынға қоюдың саяси дивиденттік астары бар; қанға негізделген туыстық принцип бойынша, біздің жеріміз бізге тиесілі, себебі біздің ата-бабаларымыз осында өмір сүрген. Аталған миф кең таралу үшін осындай себептер көп. 30:44 Тағы кең таралған мифтердің бірі, Түркістанда жерленген адамдар туралы. Егер революцияға дейінгі немесе кеңес заманындағы тізімге сәйкес Түркістанда жерленген адамдардың тізімін алып қарайтын болсақ, онда мейлінше кең танылған 30-40 адамның атына аталған 30-40 тас бар, бірақ олардың саны анау айтқандай көп емес, әлбетте Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде көптеген адам жерленген, бірақ біз тіпті үлкен генетикалық зерттеулер жүргізсек те аталған қорымдар сол қалпы қалады. Бұл адамдардың аты-жөні белгісіз болып қала бермек. Біз есімдерді қайта қалпына келтіре алмаймыз. Шартты түрде олардың ру-тайпасы кім болғанын, митохондриялық ДНҚ және У хромосомасы бойынша, аутосомалары негізінде кімге жақын екендерін айта аламыз, бірақ аты-жөндерін анықтау мүмкін емес. Олардың есімдерін бастарына тас орнатылса, тастан оқып айқындай аламыз, сондай-ақ кеңес дәуіріндегі құжаттарда, алғашқы дереккөздер мен нақты расталған дәйектерде көрсетілген 30-40 адамның есімін ғана біле аламыз. Ал егер қазір Түркістанға барып онда жерленген адамдардың қорымына қарасаңыз, онда 200 адамның тізімі шығады, тіпті 200 адамнан артық жерленген. Әрі Түркістанда жерленген адамдардың қалай танымал болғандығы да түсініксіз. Яғни әріптестерім айтқан деректерге сенсек, бір адамның Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленгенін растау үшін ол туралы 3 ғылыми мақала жазылуы тиіс екен, міне содан кейін ғана комиссия кесенеде адам жерленді ме, жоқ па шешетін болады. Алайда ақиқатына келсек, қолымызда сонда жерленген 200 адамның тізімі бар дейтін жандардың нақты дәлелдері жоқ. Түркістанда жерленген адамдардың тізімі көбіне мифтік сипатқа ие. Әлбетте ол жерде кім жерленді, қазақтарға, біздің тарихымызға қандай қатысы бар - осының бәрін анықтау үшін мейлінше терең зерттеулер жүргізу керек. Егер мұндай терең зерттеулер жүрмесе арандап қалуымыз ықтимал, мысалы Күшік деген қазақ Сұлтаны осында жерленген деген бір тезис бар. Ол Оразмұхамедтің ағасы, Қасым хандығында билеуші болған, он сегізінші ғасырда сонда билік еткен Барақ Сұлтанның бабасы. Алғашқы дереккөздерге сенсек, онда он жетінші ғасырда қаза тапқан қарақалпақтың ханы Күшік жерленген және қазақтың төре тұқымынан шыққан ханы Күшікке оның еш қатысы жоқ. Онда ғимараттар Сұлтандар үшін емес, Хандар үшін тұрғызылды. Сұлтандарды қасына жерлеуі мүмкін, бірақ оларға арнап жеке ғимарат тұрғызды деу шындыққа жанаспайды. Осындай да мәселелер бар. Онда жерленген адамдарды алатын болсақ, оған терең зерттеулер керек-ақ. Мысалы, енді жемісін беріп жатқан деректерді қазіргі заманғы оқу бар да, 19 ғасырда оқылған деректер бар, өз тәжірибеме келсем, әріптесіммен бірге ғылыми мақала жазғанымызда 19 ғасырда белгіленген мерзім (дата) мен қазіргі заманғы мерзімнің арасында тұтас ғасыр жатыр яғни адамдар дұрыс оқымаған. Әлбетте, тастар 19 ғасырда өте жақсы сақталған әрі 19 ғасырда қойылған мерзім мейлінше сенімдірек. Жоғарыда аталғандардың бәрін ескере келе Түркістан кесенесінде жерленгендердің тізіміне сыни көзбен қарау керек. Себебі онда 40 тастың тұрғаны туралы нақты дәлелдер бар, бұл тастарда аты-жөні жазылған адамдар, сол арқылы оларды іздестіруге болады. Бірақ аты-жөндері тасқа жазылмаған, алайда сонда жатыр деген адамдардың тізіміне нақты дәлел жоқ. 34: 55 Әрине, қазақ шежіресінде жазылған деректер бар, егер олар Тәуелсіздік алғанға дейін жазылып, жарияланса, онда ол деректерге сенуге болады деген сөз. Ол заманда анау айтқандай этноцентризм, кесенені соншалықты қастерлі ету болған жоқ, кесене қазіргідей символдық құндылыққа ие еді. Бірақ Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін алғаш рет жарияланған деректердің бұрмалануы бек мүмкін, ғылыми, генеалогиялық-генетикалық экспертизалар жүргізбей адамды сонда жерленді деу мүмкін емес. Сондықтан Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленгендердің тізімін тағы бір рет тексеріп, кім жерленді, кім жерленбеді соны нақты талдау қажет. Кеңес заманынан Қазақстанда қалыптасқан тағы бір миф 28 панфиловшылар туралы. Яғни бұл оқиғаны ғалымдардың басым көбі зерттеп, талдап тастады. 28 панфиловшылар туралы мектеп оқулықтарынан, ғылыми әдебиеттер мен көркем әдебиеттерден оқығанымыздың бәрі материал авторының яғни журналистің қиялынан туған. Расында тізімдегілер сәйкеседі, бірақ бәріміз тарихтан білетіндей осы шайқаста Дубосеково түбінде қаза тапқандар соғыс біткен соң бірнеше жылдан кейін пайда болды яғни өздерінің марапаттарын талап етті, кейбір адамдар тұтқынға түсіп қалған екен. Айтпағым, қалай болса да бұл миф шындық емес. Тіпті 28 кішкентай адам үлкен іс атқарып, өздеріне қарсы шабуылдаған 50-40 танкіні тоқтата алды деген идеологиялық пропагандалық мифтің ешқандай негізі жоқ, тіпті іс жүзінде шындыққа сай келе бермейді. Ерлік туралы айтылса, Панфилов дивизиясының ерлігі туралы айтқан жөн, бұл дивизияда қаншама қазақстандықтар, қырғызстандықтар т.б адамдар болды яғни Бауыржан Момышұлының өзі осы дивизияда болған. Бірақ 28 панфиловшылар туралы миф – бұл шынында миф, бірақ оған қатысқан адамдардың тағдыры сәл басқаша. Сол кезде Мәскеу түбінде болған әр шайқас нағыз қаһармандық шайқас еді, алайда Дубосеково түбінде болған шайқасты осылардан бөліп алып айтудың қажеті жоқ. Біріншіден, Дубосековода болған шайқастың басқа шайқастардан қатты айырмашылығы болған жоқ, екіншіден, журналист баяндаған оқиғалар ақиқатқа жат. Үшіншіден, әлбетте 28 панфиловшыларды ғана ерекше атамай, жалпы Панфилов дивизиясының ерлігін сөз ету керек. Бұл дивизия фашистердің басып кіруіне қарсы тынбай күресті. Сондықтан 28 панфиловшылардың ерлігі еш негізі жоқ идеологиялық-пропагандалық миф, бірақ сол замандағы басқа адамдардың да ерлігін ұмытпауымыз керек. Тарихты аңызға айналдыру мәселесінде жалпы тарих саласында тарихтың екі деңгейі бар: біреуі – кәсіби тарих, екіншісі – ұлттық тарих. Кәсіби тарихта көбі қызығушылық танытпайтын ұсақ-түйекке басым мән бересіз. Мәселен, Беркехан 1259 немесе 1262 жылы билік еткен деген дау кәсіби тарихтың, тарихшылардың дауы яғни бұл мәселе ең азы 40 жасқа келген 5-6-10 тарихшыны ғана қызықтырады, кәсіби тарихшы болғандықтан, осы оқиға төңірегінде дауласады. Мұнда бәрі эмоциясыз рационалды түрде дауласады, әркім өз дәлелін келтіреді, одан кейін ғылыми қоғамдастық не бір тарихшыны, не екінші тарихшыны қолдайды. Яғни кәсіби дау дегеніміз – рационалды тұрғыда демек эмоциясыз ойлайтын адамдардың дауы. Мұнда апелляция жоқ, тарихшы неге белгілі бір шешімге келгенін эмоциясыз дәлелдермен келтіруі тиіс. Екінші мәселе – мұның бәрі көзге қатты көріне қоймайды, сондықтан оған қызығушылық танытқандар аз және аталған мәселенің қоғамның күн тәртібіне әсер ету дәрежесі де жоғары емес. Яғни бұл көпшілікті қызықтыра қоймайтын аз ғана маман талқылайтын шағын тақырып. Осы себепті мұнда ақылға жүгіну керек. Тарихтың екінші бөлігі бар, ол - Ұлттық тарих. Саяси элитаның немесе билеуші таптың яки тағы басқа біреулердің мүддесі негізінде жазылатын тарих Ұлттық тарих деп аталады. Ұлттық тарихтың мақсаты – бұл шындық емес, яғни кәсіби тарихтың мақсаты – ащы шындыққа қол жеткізу болса, бұл шындық бәріне ұнауы мүмкін емес, бірақ шындықтың аты шындық, ал ұлттық тарихтың басты мақсаты – өз бағасын көтеру, ұжымдық бірегейлікті қалыптастыру, біз деген жалпақ ұғымға жел беру, ұлы батырлардың ұлы жеңістері мен ұлы жеңілістерін көрсету – мұның бәрі эмоцияға бастайды және сізді эмоция билесе, Ақылдың элементі мен дәлелі далада қалады. Тиісінше, сіз кәсіби тарих тұрғысынан жазсаңыз, ол ешкімге қызық емес, ал эмоцияңызға ерік беріп ұлттық тарих туралы сөз етсеңіз назарға ілігесіз, адамдар Томирис фильмінен кейін біздің тарихымыз қандай ұлы болған деп шығады. Алайда кәсіби тарих тұрғысынан қарасақ, бұл фильмде ақиқат ештеңе жоқ, шындық өте аз. Әрине, ұлттық тарих дегеніміз – мектепте оқулықтан оқыған, көркем фильмдер мен сериалдардан көрген, мемлекеттік пропаганданың айналасында жүрген дүние. Бұл екі тарихтың екі түрлі дүние екенін ұғынуымыз қажет, адамдардың басым көбі тарих туралы айтқанда көбіне ұлттық тарихты тілге тиек етеді бірақ кәсіби тарих туралы ештеңе білмейді. Сондықтан, бұл екеуі бір-біріне мүлдем ұқсамайды, айтпас бұрын талдап, талқылау маңызды, ал мемлекет үшін ұлттық тарихтың кәсіби тарихқа негізделгені маңызды, ұлттық тарих кәсіби тарихтан алшақтап кетпей, көлемді түрде мифтік сипатқа ие болмауы керек. Кәсіби тарих пен ұлттық тарихтың арасындағы қашықтық ұзақ болмауы тиіс, қашықтық азайған сайын ұлттық тарихтың символдық капиталы да, мемлекет те күшейеді. Мемлекет насихаттағысы келетін идеология тарихи білім мен кәсіби шындыққа құрылғаны абзал. Ал егер ол, белгілі бір оқиғалар болғаннан кейін 4 ғасыр өткен соң ойдан шығарылған жайттарға негізделсе, әрине бұл кәсіби ғылыми қауымдастық тарапынан, «сендердің тарихтарын мифке бой алдырған» деп айтатын басқа мемлекеттер тарапынан сынға ілігеді. Әлбетте, миф бар, оларды жоққа шығаруға болмайды, адамның табиғаты сол біздің шындығымызды қашан да жеңіл-желпі көрсете беруге негіз жоқ. Алайда бар мифология кәсіби тарихтың шекпенінен шығуы керек. Егер ол кәсіби тарихтан тумаса, онда қоғам санасында ғылымға қарсы дүние бой көтеріп, бұл қоғамның өзіне кері әсер ететін болады. "

"Қазақ көшпенділерінің туыстық жүйесіндегі әйелдер мен әйел заты Абстракт Бұл дәрісте біз қазақтардың патриархалдық туыстық жүйесіндегі әйелдердің рөлі мен орнын қарастырамыз. Біз көшпенділер өміріндегі әртүрлі циклдар, жаңа этикет нормалары мен жаңа әлеуметтік рөлдер туралы сөйлесетін боламыз. Біз әйелдің параллель әлемі туралы талқылаймыз және бәріне әйелдің көзімен қарауға тырысамыз. Біз әйел адамның туыстық қатынастар туралы және дәстүрлі қоғамдағы әйелдің өмірлік циклдарн қарастырамыз. • Туыстық жүйедегі әйелдер орны • Неке және жаңа өмір • Көшпелі әйелдің өмірлік кезеңдері • Ат тергеу • Әйелдердің әлеуметтік рөлдері, туыстық қатынас терминдері, абысын, келін, ана • Ритуалды ана кіндік шеше Қайырлы күн, құрметті тыңдармандар! Бұл Дешті Қыпшақ көшпелілерінің құпиялары деп аталатын курсымыздың соңғы блогы. Бірінші блокта сіз көшпелі ауыл коммунасының және трайбализмнің негізі ретінде туыстық жүйе туралы дәрістер тыңдадыңыз. Екінші блокта сіз қазақтар, қырғыздар мен қарақалпақтардың, ноғайлар мен өзбектердің этногенетикалық тарихы туралы дәрістер тыңдадыңыз. Үшінші блокта біз әйелдер әлемі туралы сөйлесеміз. Бізде екі дәріс болады, біріншісінде қазақ көшпенділерінің патриархалдық туыстық жүйесіндегі әйелдер туралы, әйел өмірінің әр түрлі кезеңдері, дәстүрлі жүйеде әлеуметтік рөлдер туралы әңгімелесеміз. Ал екінші дәрісте біз жазбаша тарихи дереккөздерге сүйене отырып, қазақ көшпенділерінің әйелдер құқығы туралы, Кеңес заманындағы әйел бейнесінің парадигмасының өзгеруі туралы, теңдік туралы, әйел адам бейнесі туралы сөйлесеміз. Постсоветтік бұқаралық ақпарат құралдары. Мұнда біз теория және әйел феминизмі туралы көбірек айтатын боламыз. Сонымен бастайық. Бүгінгі дәріс қазақ көшпенділерінің патриархаттық туыстық жүйесінде әйелдер және әйел заты деп аталады. Осы лекцияға негізделген деректерді мен 2016-2018 жылдар аралығында Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ауылдық жерлерде жүргізілген далалық зерттеулер бойынша алдым. Туыстық жүйедегі әйелдер Туыстық жүйелер туралы алғашқы дәрісте айтылғандай, қазақтың туыстық қатынастары патрилинеалдық, яғни жадында әйел аттары емес, тек ер есімдері қалады. Жеті ата ережесін қатаң ұстану сақталды, бірақ бұл әйелдерге қатысты болмады. Бір қызығы, бұл сәтте, әрине, әйелдердің құқығын бұзу тұрғысынан қарау заманауи болуы мүмкін, бірақ сұрақ қойсақ, мүмкін бұл әйелдің күші болған шығар? Ақыр соңында, ол күйеуінің отбасына келіп, оны өзгертеді, жаңалық қосады (оның қанын қоса), жаңартып, әсер етіді. Ол екі руды біріктіреді немесе бар байланыстарды біріктірді. Әйелдің рөлін қайта қарастырыңыз, оның әлсіздігі мен езгісін емес, мүмкін, күшін көреміз. Біз бірінші дәрісте туыстық жүйенің схемасын қарастырғанымыздай, біз үйленгеннен кейін әйелдер мен ерлерге арналған туыстар тобын белгілеуде айтарлықтай айырмашылық бар екенін көрдік. Ер адам үшін Өз журт өзінің атын өзгертпейді, ал әйел үшін Өз журт Төркиндер немесе Төркін журт мәртебесін алады. Әйел күйеуінің әулетіне көшеді, және бұл физикалық қоныс аудару және одан әрі күйеуінің туыстарының ортасында болу, өзінің туған отбасынан географиялық қашықтық, мәртебенің өзгеруін де анықтады. Яғни, әйелдің өмірінде ең бір маңызды оқиға - бұл неке екенін көреміз. Енді мен сізге әйелдердің өмірлік циклдары көрсетілген келесі слайды көрсеткім келеді. Еркектерде мұндай өмірлік циклдар болған емес демейміз, олар болған және бар, дегенмен, әйел күйеуінің үйіне көшкенін және оның өмірі үйленуімен күрт өзгергенін ескере отырып, біз бұл туралы айтып отырмыз. Бұл дәріс біз қазір дисфункцияны байқап отырған дәстүрлі қоғамдағы қазақтардың туыстық жүйесіндегі әйелдер туралы ескерткім келеді. Қазіргі қазақтар көшпелі емес, қалада тұрады. Әйел, некесіне дейін, ер адам сияқты, өзінің жеті атасының аттарын білуі керек, алайда, үйленгеннен кейін, әйел күйеуінің туыстық иерархиясын тез арада үйреніп, оларды дұрыс түсініп, ең бастысы, күйеуінің жеті атасының аттарын біліп алуы керек еді. Бұл оны күйеуінің тегіне жататын балаларына үйретуі үшін және осы есімдерді білуі үшін қажет болды. Көшпелі әйелдің өмірлік кезеңдері Бұл слайдтан біз әйел өмірінің әр түрлі кезеңдерін көреміз. Шамамен айтқанда, әйелде өмірдің төрт кезеңі болған. Әр кезеңге өту белгілі бір бастама арқылы өтеді. Бірінші кезең, үйленбеген әйел, қыз. Бұл қызды отбасылық өмірде қолданатын дағдыларға үйрететін алғашқы кезең. Әйел ата-анасының үйінде, тұрады және әкесі мен бауырларының қорғауында болады Екінші кезең - Келін. Бұл жаңадан үйленген жас әйелдің өте сезімтал және осал позициясы. Бірінші кезеңнен екінші кезеңге дейін әйел некені бастау арқылы өтеді. Үшінші кезең - ана болу кезеңі. Бұл кезеңде келін келін мәртебесін жоғалтпастан, баланың туылуына байланысты күйеуінің отбасындағы позициясын нығайтады және отбасының мүшесі болады. Әрбір келесі баламен ол отбасындағы өз позициясын көбірек нығайтады және өзі шешім қабылдайды және ықпал ете алады. Сары қарын - дені сау үш баланы дүниеге әкелген әйелдің есімі. Төртінші кезең - Әженің немесе құрметті әйел Бәйбішенің кезеңі. Әйел мұндай мәртебені балалары ата-ана болған кезде алады, сондықтан ол өзі әже болады. Бұл осы соңғы кезеңге бастама. Әйел ықпалды және шешім қабылдайды. Осы кезеңдердің немесе өмірлік циклдардың барлығында да әйелдің әрекеті күйеуінің мәртебесін жақсартады немесе төмендетеді. Еркектердің мақтанышы мен әйел жыныстық қатынастарының арасындағы байланыс. Неке Егер үйленбеген қыз үлкен еркіндікке ие болып, әкесінің үйінде жоғары мәртебеге ие болған болса, үйленген кезде ол ат тергеу сияқты бірқатар шектеулерге тап болады. Некеден кейінгі әйелдің барлық мүдделері күйеудің отбасына бағынуы керек. Құқықтық тұрғыдан бұған келісуге болады. Алайда, көшпелі әйелдің күйеуінің үйіндегі қызметші ретіндегі рөлін қарастыру тым батыстық сипатқа ие шығар. Әрине, бұл туралы бүгінгі және келесі дәрістерде бірнеше рет айтатын болсақ, көп нәрсе әйелдің жеке қасиеттеріне, оның өзін және оның шығу тегінің жағдайына байланысты болды. Құда түсу практикасына келетін болсақ, біз оларға егжей-тегжейлі тоқталмаймыз. Сізге айтайық, көбінесе қыз бала кезінен бастап аттастырып қойылған және бұл, әрине, оның өз жеке таңдауы болмады. Біздің тақырып аясында айтарым, көбінесе потенциалды күйеу нағашылар жағынан болған. Мен бұл жайлы аздап айтып өттім. Яғни, әпкелі сіңлілердінің қарсы жынысты балалары ерлі-зайыптылар бола алды. Қарсы құдаласу немесе сүйек жаңғыру сияқты дәстүрлердің болғаны да қызықты. Бұл екі әпкелі сіңліліл екі ағайындыға некелескен кезде болады. Естеріңізге сала кетейін, апкелі-сиңлілі қазақ туыстығының терминологиясында тек қана бір ата-анадан туғанын білдіре бермейді, ағайындылар да барлық кезде бір туғандар емес. Бұл салттыі батыс Моңғолиядағы қазақтар әлі күнге дейін қолданып келе жатқан осындай ұсақ бұтақ. Яғни, қайтадан құда болуды немесе сүйек жаңғыруды білдіретін кайта процесі. Мысалы, Ер Төстік ертегісін еске түсірсек, оның әкесі, Ерназар бай тоғыз ұлын бір үйдің қыздарына қалай болса солай үйлендіргісі келді. Сөйтіп осындай отбасын іздеу үшін ол ұзақ уақыт жүрді. Бір күні ол сегіз қызы бар үй табады. Бұл факт оны қатты ренжітеді, бірақ бұл үйде тағы бір кенже қыз бар екен, яғни тоғыз қыз бар екені анықталады. Ары қарай не болғаны сіздерге белгілі. Ат тергеу Енді келесі бөлімге өтейік, ат тергеу атауды болдырмау. Бұл дәстүр түркі-моңғол әлемінің бұрынғы көшпенділері қоғамдарында әлі де бар. Әйел үйленгеннен кейін күйеуінің ер туыстарын, яғни күйеуінің әкесі, оның ағалары, күйеу балалары, нағашыларын және т.б. Күйеуінің кіші туыстарына қатысты ол өте тапқыр болып, олардың жеке қасиеттеріне сәйкес ат қоя алады. Мұнда әйел өзінің күшін пайдаланды. Кейбір аймақтарда әйел күйеуінің әкесінің атымен бір түбірден шыққан сөздерді айта алмады. Мысалы, егер күйеуінің әкесінің аты Базарбай болса, ол «базарға» бара жатырмын деп айта алмады және жалпы «базар» сөзін оқиды және бұл сөзге синоним қолдануға тура келді. Әлеуметтік әйелдер рөлдері, туыстық терминологиясы абысын, келін, ана Әйелдер арасындағы қатынастар. Тағы да біз әйелдер әлеміндегі иерархия мен жынысқа ораламыз. Мен туыстық жүйе туралы алғашқы дәрісте атап өткенімдей, туыстық жүйеде әрбір мүшенің орны ерекше және қайталанбайтын және бұл әйелдерді қарастырғанда айқын көрінеді. Яғни, әйел өзінің үйіндегі мәртебесінен басқа, үйленгеннен кейін, әйел күйеуінің туыстық жүйесіндегі туыстық байланыстар иерархиясында да орын алды және бұл жерде оның күйеуі күйеуінің мәртебесіне байланысты болды. Яғни, оның үлкені немесе кішісі немесе өз отбасындағы жалғыз қызы ма, бәрібір, үйленгеннен кейін олар оған күйеуінің мәртебесіне сәйкес қарай бастады. Егер ол үлкен ұлы болса, сәйкесінше ол үлкен келін, ал егер кіші ұлы болса, онда ол кіші келін болды. Бір рудың келіндерінің ішінде, яғни бір атаның ұлдары мен ұрпақтарының әйелдерінің ішінде иерархия да бар. Мен дәл қазіргі уақытта сөйлеймін, өйткені дәл осы иерархия практикасы немесе оны еске сақтау әлі күнге дейін сақталып келеді және қолданылады. Үлкен келін кіші келінге қарағанда атағы жағынан жоғары мәртебеге ие болды, дегенмен бір-біріне қатысты олар жасына қарамастан абысын терминін қолданды. Алайда, осы иерархияға бағыну үшін үлкен келіндерді кей кезде кіші абысындар жеңге деп атайды, оны орыс тіліне тәте ретінде аударуға болады. Алайда, бір-біріне абысын болған келіндердің кейбір бәсекелестігін жоққа шығаруға болмайды. Әрине, ең маңызды капитал - балаларды, яғни ұлдарды дүниеге әкелу мүмкіндігі болды. Яғни, ұлдары бар адам оның мәртебесін нығайтуға сене алады, өйткені оның ұлдары рудың мұрагерлері және тегі иелері болған және болған. Ритуалды ана кіндік шеше Әйелдер өз балаларына емес, жауапкершілікті өз мойнына ала алатын аналық рәсім де болды. Сірә, орыс тілінде бұл крестная мать ұқсайды. Алайда, кіндік шешенің рөлі сәл кеңірек. Бұл өз анасынан басқа балаға қосымша күтім жасаған және босану кезінде көмектескен әйел. Яғни, кіндік шеше, сонымен қатар акушердің рөлін ойнады, өйткені кіндік қазақша «кіндік» дегенді білдіреді, яғни бұл кіндік кесуге жақын тұрған ана. Көптеген мәдениеттерде қасиетті мағына берілген кіндік кесіңіз ... Бүгінде Киндік шеше әлеуметтік рөл атқарады және оны орыс тіліне аударғанда бәйбіше деп атауға болады. Қорытынды Сонымен қорытынды жасайық. Бұл дәрістен білгеніміз - қазақтың туыстық жүйесінің шежіресінде тек ер адамдардың есімдері ғана болғанымен, әйел де дәстүрлерді жалғастыратын жаңа ұрпақ тәрбиесіне әсер ететін маңызды актер. Біз әйел өмірінің кезеңдері туралы және некенің қаншалықты маңызды екендігі туралы талқыладық, өйткені бұл әйелдің «өміріне» алғашқы және басты бастамашылық болды. Келесі, соңғы дәрісте біз Кеңес өкіметінің келуімен әйелдердің дәстүрлі рөлі қалай өзгергендігі және қазіргі кездегі жағдай туралы айтамыз. Қолданылған әдебиет Зира Наурызбаева. Вечное небо казахов. Фонд «Аспандау» 2013, 2018 Diana T. Kudaibergenova Project Kelin. Marriage, Women, and Re-Traditionalization in Post-Soviet Kazakhstan. https://www.academia.edu/40066274/Project_Kelin_Marriage_Women_and_Re_Traditionalization_in_Post_Soviet_Kazakhstan Инга Стасевич. Социальный статус женщины у казахов: традиции и современность. https://www.academia.edu/34935807/_Социальный_статус_женщины_у_казахов_традиции_и_современность_ "

"Феминизм в степи? Абстракт В этой лекции мы рассмотрим вопрос о феминизме в степи. В этой лекции мы рассмотрим образ женщины и ее прав в ретроспективе и обсудим следующие вопросы. Был ли феминизм в степи? Что такое феминизм и можно ли применять этот термин или это явление к кочевому обществу? Мы рассмотрим проблемы прав и свобод женщин кочевниц и то какие новшества привнес Советский строй в степь и как и каким образом он изменил жизнь и образ мышления женщин. Не давая оценочных суждений мы сделаем анализ того, как изменился взгляд на женщину и как изменилась сама женщина в постсоветский период. Права женщины в традиционном кочевом казахском обществе Роды и линиджи названные именами женщин Советский образ женщины Современный образ женщины и дискурс ретрадиционализма Феминизм В прошлой лекции мы делали этнографический экскурс в женское в патрилинейном кочевом обществе. Мы ознакомились с традиционным видением роли женщины и ее роли в кочевом социуме, которые в той или иной мере она выполняет сейчас чаще в сельской местности например. Марксизм политизировал идею феминизма и попытался освободить женщину от бытовухи построив детские сады, продленки и тд. В то время на западе феминизм развивался немного по другой стезе. Феминизм это о равноправии женщин, это когда женщина борется за равноправие. Давайте заглянем к кочевникам, было ли там равноправие? И вообще насколько важно и было ли важно иметь права? Как мы уже ознакомились в предыдущей лекции, женщины были не так уж и невидимы? Давайте сразу откажемся от мысли что феминизм, как чисто западный конструкт освободил от рабства патриархального устоя женщин востока. Кочевая культура не является промежуточной и не является предшествующей оседлой культуре. Кочевой образ жизни изначально формирует отличные от оседлой культуры обычаи и традиции, социальные институты и установления, нравственные, религиозные и юридические нормы, способ мышления и менталитет, свои культурные формы и “формы искусства” (Нуржанов БГ. Город и степь). Отталкиваясь от его высказывания, мы можем сделать вывод что и различные парадигмы и западные теоретические конструкты было бы неуместно применять к казахской кочевой культуре полностью, требуя от нее полное соответствие западным стандартам. Так как теоретики западного феминизма не учитывали разницу культурно-исторического различия опыта женщин. Скажем так, не запада, то конечно здесь возникают сложности. Поэтому появляются разные виды феминизма типа черного феминизма или феминизма третьего мира. Поэтому нам необходимо рассматривать те или иные явления или применять теории адаптируя под локальную в данном случае кочевую культуру (Тлостанова М). Мы сейчас попробуем сделать экскурс в традиционное понимание прав женщин в кочевом обществе у казахов. Потом мы поговорим о том, как и каким образом женщины манифестировали себя и лавировали в обществе где мужчине принадлежали права решать. Права женщины в традиционном кочевом казахском обществе Этнографы 19 века изучавшие казахское кочевое общество с одной стороны говорят о практически полном бесправии женщин, указывая на то, что у женщины не было свободы выбора при замужестве и что она полностью зависела от выбора ее семьи, а после замужества становилась собственностью ее мужа и его семьи. Однако существовавшие параллельно степные законы адат и законы шариата по-разному трактовали права женщины. Этот момент нужно тоже учитывать. Этнографы указывали, однако также и на то, что по сравнению с оседлыми соседями, кочевница была гораздо свободнее и участвовала в общественной жизни коммуны. Учитывая специфику кочевого быта, об этом мы уже говорили в предыдущих лекциях, женщина играла роль ключевой единицы общества и ее активное участие было необходимо. Но кем были сами эти этнографы? Это были мужчины-европейцы привилегированного класса. Разумеется, в их понимании женщина в степи не пользовалась достаточным количеством юридических и социальных прав. Однако, мы уже упоминали о том, что во многом дело зависело от личных качеств женщины и ее происхождения. В быту женщина была естественно тоже незаменима. Также женщина, оставшаяся вдовой имела право на пользование и управление имуществом мужа. Но при одном условии, у нее должны были быть сыновья. И до их совершеннолетия, вдова могла управлять хозяйством. Опять-таки, если ее умерший муж имел какое-то состояние и был из привилегированного класса, она могла распоряжаться его имуществом и править аулами, если таковые были в его подчинении. Однако, если у нее не было детей или были дочери, или/ и она была из простого сословия, вдова выдавалась замуж за ближайшего родственника. Интересно, что читая источники по истории казахов Синьцзяня, я обнаружила упоминание о как минимум одной женщину власти в 1940 году. Кадван Ханым жена Аин Ванга («Ванг» это титул принца по китайски) имела политическую власть будучи управительницей целого района Урумчи при власти Гуаньмиданг. Линда Бенсон и Ингвар Сванберг упоминают, что у казахов Китая женщины, несмотря на строгий этикет имели достаточно сильную позицию в семье и часто участвовали в дискуссиях и влияли на ход событий. (Benson and Svanberg. China’s last nomads p.50) Роды и линиджи названные именами женщин Несмотря, однако, на достаточно жесткий поведенческий этикет, женщины, зачастую благодаря личным качествам, занимали важные ответственные посты и принимали решения. Зачастую, это конечно зависело снова от статуса ее мужа, рода ее мужа, то есть благодаря каким-то определенным привилегиям, которые допускали возможности участия женщины в судьбах других людей. То есть женщины непривилегированного класса, вряд ли имели доступ к получению образования и власти. Например, есть такой род или линидж у Найманов называется Кызай, по названию понятно, что это имя женщины. Или у других Найманов есть подрод который называется Ергенекты. Или большой род Абак у Кереев. Как указывает на это Инга Стасевич, основываясь на источниках исследователей и путешественников конца 19и начала 20 вв, что женщины кочевницы никогда не закрывали своих лиц и свободно разъезжали на конях по степи и принимают участие в празднованиях. Советский образ женщины Советский Союз буквально с первых дней своего основания решает полностью поменять всею структуру общества в целом на основе философии марксизма. Как нам уже известно. Из угнетённого класса подневольных крестьян создаётся образ рабочих которые скидывая иго угнетающего класса феодалов должны были строить коммунизм. Полностью меняется парадигма, рабочий получает права до того момента не имевшие. То же касается и женщин. Женщин пытаются освободить от устаревших традиций и улучшить их жизнь (Градскова). В конституции 1918 года закрепляется юридическое равенство между мужчинами и женщинами. Для проведения работ среди “Женщин Востока” создавались специальные женотелы, клубы по улучшению жизни женщины, красные юрты и тд. Причем, под категорию “Женщины Востока” подпадали все те женщины которые не принадлежали к европейской национальности. Такая гомогенизированная группа отсталых женщин. В рамках освобождения “женщин Востока” проходила так же кампания раскрепощения женщин и снятия паранджи. Это все должно было привести к созданию “свободной женщины страны Советов” на равных участвующая в политической жизни. Создаются новые институты которые были призваны создавать и поддерживать советскую женщину, такие как детские сады, например которые освобождали женщину от домашнего быта, продленки в школе для детей. Тем не менее, как на то указывает Стасевич, государство декларировало поддержку многодетных семей и поощряло увеличение рождаемости: материнство официально было объявлено основной социальной функцией женщины. Сама политика советского государства подрывала основы общепринятого представления о традиционной семье и роли женщины в быту. То есть если в досоветское время женщина не была вовлечена активно в произодствено-общественную сферу, либо если такое случалось, то только в ситуациях когда женщина оставалась вдовой либо при разводе. В советское время женщина, под влиянием программ социалистического строительства, должна была вести активный образ жизни, помимо этого будучи все еще вовлеченной в необходимость также продолжать нести на себе обязанности материнства и хранительницы очага. Современная женщина и дискурс ретрадиционализма На постсоветском пространстве складывается интересная ситуация. Бывший глава государства отмечает высокую роль женщины в обществе и дипломатично приглашает женщин в участии управления страной. Тем не менее он утверждает что не знает правильно ли то, что женщина борется за свои права. Так же он делает акцент на роли женщины как матери и о необходимости правильного воспитания “наших дочерей”. Не смотря на его высказывания, однако мы в последние десятилетия становимся свидетелями явных признаков растущего ретрадиционализма. Например, насильственное умыкание девушек с намерением жениться для нас уже не новость. Однако попытка феминистских организаций или даже отдельных женщин которые пытаются придать гласности гендерное насилие совершаемое в семье, на работе или в публичных местах все еще воспринимаются как истерия. Попытка женщин бороться за равные права и привлечение внимания общественности к проблемам насилия, которые видятся в проблеме патриархальности и акторами традиционных институций. Рассмотрим на примере образа женщин в современных фильмах. Женские образы транслирующиеся в официальных медиа традиционны-женщины не очень умны, меркантильны и видят свое счастье только в замужестве. Довольно неприглядный образ. В то время как в мировом западном кино, уже давно не транслируется подобный искусственный образ женщины. Современные казахстанские искусствоведы и искусствоведки говорят о проблеме искусственности женского образа. Его объективизации и сексуализации, так как в основном создаются эти образы мужчинами. Например возьмем казахстанские теленовеллы Келинжан, ток шоу типа Калаулым, комедийные образы келинки Сабины. Везде так или иначе женщина приходит к выводу что ее роль это смириться с обычаями и принять себя в роли жены, матери и невестки. Параллельно идет дискурс Уята. Вспомните Уятмена, мужчину, который прикрыл статую обнаженной женщины. Именно эта концепция стыда почему-то касается женщины, но не мужчины. Именно женщина с раннего возраста оказывается под прицелом именно этого уята. Степной феминизм Движение за права женщин в степи началось, однако, в конце 19 века. Первое начальное училище для девочек была открыта в запдном казахстане в 1883 году в Букеевской орде. в 1887 году Ибрай Алтынсарин открывает начальное профессиональное училище для девочек в городе Иргиз. Дальше подобные заведения открываются в Тургае, Кустанае, Карабутаке и Актюбинске. Такие политические деятели как Алихан Букейханов, Миржакып Дулатов, Ахмет Байтурсынов работали и всячески поддерживали эмансипацию женщин. В советское время, равноправие между мужчинами и женщинами становится официальным и у женщин появляется возможность активно участвовать в политической и социально жизни общества, в том числе и в Казахстане. Инициируются женские клубы, красные юрты которые были образовательными и просветительскими центрами. Среднее образование становится обязательным в том числе и для женщин, появляется возможность получить высшее образование. Было бы неправильно не сказать пары слов о современном феминизме. У нас действительно существует ряд феминистских организаций, которые дружно заявили о себе 8 марта 2021. Каждая из организаций борется за права различных женщин, женщины разные, у всех разные права и нужды. Например, многодетные матери, женщины в местах ограничений свободы, женщины с ограниченными физическими возможностями, женщин ЛБТ+ и трансженщины. Заключение В заключении хочется сказать, вот мы прослушали две лекции о женщинах в степи с этнографической точки зрения и об изменениях прав и положений женщины в степи в исторической ретроспективе. Что мы увидели? Мы увидели что несмотря на то что поведение женщины достаточно жестко регламентировалось в обществе, не смотря на то, что ее роль состояла в том чтобы воспитывать детей и делать из них лучших представителей своего рода и давать им знания об их же предках, женщина (хоть только и привилегированного класса) все таки имела возможность иметь политическую жизнь и влиять на какие-то события, однако она всегда представляла себя как часть рода своего мужа, но не как индивидуальность. В советское время, женщина насильно освобождается от традиционной роли и вынуждена принять на себя ту свободу и новые обязанности. В постсовесткое время, в нынешнее время мы сталкиваемся снова с попыткой вернуться к образу традиционной женщины, однако после той «свободы» которая была навязана советской идеологией, общество сталкивается с проблемой что прошлого уже не вернуть, о каком бы прошлом не шла речь. Литература Т. Щурко «Женщина Востока»: советский гендерный порядок в Центральной Азии между колонизацией и эмансипацией Альманах Штаба No 2 Центральноазиатское художественно-теоретическое издание “Понятия о советском в Центральной Азии” Редакторы-составители: Георгий Мамедов, Оксана Шаталова. Бишкек, 2016. стр.178 Нуржанов Б.Г. Город и степь // Евразийское сообщество. -1997. - №3. - С. 183-197. Тлостанова М. «Деколониальные гендерные эпистемологии». М.: ООО «ИПЦ „Маска“», 2009. Юлия ГРАДСКОВА СВОБОДА КАК ПРИНУЖДЕНИЕ? Советское наступление на “закрепощение женщины” и наследие империи (середина 1920 – начало 1930-х гг., волго-Уральский регион) https://www.researchgate.net/publication/265886964_Svoboda_kak_Prinuzdenie_Sovetskoe_nastuplenie_na_zakreposenie_zensiny_i_nasledie_imperii_seredina_1920_-_nacalo_1930-h_gg_Volgo_Uralskij_region Евгения Салагдинова. Женское движение Казахстана: десять лет истории. https://www.caravan.kz/articles/zhenskoe-dvizhenie-kazakhstana-desyat-let-istorii-376298/ "